Ἡ Κυριακή στή Καινή Διαθήκη καί στή πρώτη Ἐκκλησία

 

 

Ἡ Κυριακή εἶναι ἡ ἡμέρα τοῦ Κυρίου, ἡ ἡμέρα τῆς λαμπροφόρου ἀναστάσεώς του καί ἡ ἡμέρα τῆς λαμπρῆς καί ἐνδόξου ἐπιφανείας του κατά τή Δευτέρα Παρουσία του. Εἶναι ἡ ἡμέρα, ἡ ἀφιερωμἐνη στή λατρεία τοῦ Θεοῦ. Τό Σάββατο ἦταν ἡ ἡμέρα ἀναπαύσεως καί ἀφιερώσεως στό Θεό στόν παλαιό Ἰσραήλ. Καί κατεῖχε αὐτή τήν κεντρική θέση στήν Παλαιά Διαθήκη, διότι κατ’αὐτήν τήν ἑβδόμη ἡμέρα κατέπαυσε ὁ Θεός ἀπό πάντων τῶν ἔργων τῆς δημιουργίας του καί ἐπίπλέον τήν καθιέρωσε ὁ Θεός ὡς ἡμέρα ἀναπαύσεως καί ἀφιερώσεως σ’αὐτόν.[1] Στήν Καινή Διαθήκη ἡ Κυριακή βαθμηδόν ἀντικατέστησε τό Σάββατο ὡς ἡμέρα ἀφιερωμένη στόν Κύριο, ἐπειδή κατ’αὐτήν ἔλαβαν χώρα τά σημαντικώτερα γεγονότα τῆς ἐνσάρκου τοῦ Χριστοῦ οἰκονομίας καί κυρίως ἡ ἀνάσταση, ἡ ἐπιφοίτηση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος στούς Ἀποστόλους καί φυσικά ἡ Δευτέρα Παρουσία τοῦ Κυρίου, ἡ ὁποία καίτοι δέν ἔχει γίνει εἰσέτι, ὅμως ἦταν διακαῶς ἀναμενόμενη ἀπό τήν πρώτη Ἐκκλησία. Πρέπει ἐπίσης νά ἀναφέρουμε ὅτι «ἀπ’ εὐθείας κατάργησις τοῦ Σαββάτου ὑπό τῶν Ἀποστόλων δέν ἀποδεικνύεται.Μᾶλλον αἱ ὑφιστάμενοι νέαι σχέσεις ἔφερον ὀλίγον κατ’ ὀλίγον τήν μεταβολήν, εἰς τήν ὁποίαν συνετέλεσαν καί τά δύο γεγονότα, τῆς ἀναστάσεως καί τῆς ἐπιφοιτήσεως, ἅτινα συνέβησαν ἐν τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ», καί ὅτι «ἡ Κυριακή εἶναι ἡ ἀρχαιοτάτη ἑορτή κατά τήν στενωτέραν χριστιανικήν ἀντίληψιν καί ἑορτάζεται ἅπαξ τῆς ἑβδομάδος, χωρίς ἐν ἀρχῇ ν’ἀποκλείῃ καί τόν ἑορτασμόν τοῦ Σαββάτου».[2] Τό ὅτι στήν πρώτη Ἐκκλησία ἑορταζόταν μαζί τό Σάββατο καί ἡ Κυριακή διαπιστώνουμε ἀπό τήν παρακέλευση τῶν Ἀποστόλων πρός τούς πιστούς: «Τό σάββατον μέντοι καί τήν κυριακή ἑορτάζετε, ὅτι τό μέν δημιουργίας ἐστίν ὑπόμνημα, τό δέ ἀναστάσεως»[3]

Ἡ Κυριακή εἶναι ἡ εἰκόνα τῆς μελλούσης ζωῆς, ἡ εἰκόνα τοῦ μέλλοντος αἰῶνος[4], γι’αὐτό καί λέγεται ὀγδόη ἡμέρα. Ὁ Μέγας Βασίλειος γράφει ἐπ’αὐτοῦ: «Ὄρθιοι προσφέρομεν τάς εὐχάς κατά τήν ἡμέραν τῆς Κυριακῆς∙ δέν γνωρίζομεν ὅλοι τόν λόγον. Ὄχι μόνον διά νά ὑπενθυμίσωμεν εἰς τούς ἑαυτούς μας, τήν στάσιν μας κατά τήν ἀναστάσιμον ἡμέραν, τήν χάριν πού μᾶς ἐδόθη, ὅτι δηλαδή ἀναστηθήκαμεν μαζύ μέ τόν Χριστόν, ἀλλά καί διότι φαίνεται ὅτι εἶναι αὐτή μία εἰκών τῆς μελλούσης ζωῆς. Διά τοῦτο ἐνῷ εἶναι ἡ ἀρχή τῶν ἡμερῶν τῆς ἑβδομάδος, δέν ὠνομάσθη ἀπό τόν Μωυσῆ πρώτη, ἀλλά μία∙ “Ἔγινε, λέγει, βράδυ, ἦλθε κατόπιν τό πρωΐ, καί ἔχομεν ἔτσι μίαν ἡμέραν”. Καί τοῦτο διότι ἡ ἰδία ἡμέρα κάνει τόν αὐτόν κύκλον πολλάς φοράς. Εἶναι μία λοιπόν ἡμέρα, καί συγχρόνως ὀγδόη καί φανερώνει τήν μίαν πράγματι καί ἀληθινήν ὀγδόην ἡμέραν, εἰς τήν ὁποίαν ἀναφέρεται καί ὁ ψαλμῳδός εἰς μερικάς ἐπιγραφάς τῶν ψαλμῶν, τήν κατάστασιν πού θά διαδεχθῇ αὐτόν τόν χρόνον, τήν ἀτελείωτον ἡμέραν, τήν ἀβασίλευτον (τήν ἀνέσπερον στό πρωτότυπο), πού δέν τήν διαδέχεται ἡ νύκτα, τόν ἀτελείωτον ἐκεῖνον καί ἀγέραστον αἰῶνα».[5]

Ἡ Κυριακή ὀνομάζεται ὡς «ἡ μία τῶν Σαββάτων» στά Εὐαγγέλια, στήν Α´ πρός Κορινθ. καί στίς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων. Ἔτσι ἔχουμε στό Ματθ. 28, 1 «Ὀψέ δέ σαββάτων (=μετά τήν ἀργία τοῦ Σαββάτου), τῇ ἐπιφωσκούσῃ εἰς μίαν τῶν σαββάτων (=τά ξημερώματα τῆς πρώτης ἡμέρας τῆς ἑβδομάδος −τῆς Κυριακῆς) ἦλθε Μαρία ἡ Μαγδαληνή καί ἡ ἄλλη Μαρία θεωρῆσαι τόν τάφον». Στό Μαρκ. 16, 2 «Καί λίαν πρωί τῆς μιᾶς Σαββάτων (=καί πολύ πρωί, τήν πρώτη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος −τήν Κυριακή) ἔρχονται ἐπί τό μνημεῖον, ἀνατείλαντος τοῦ ἡλίου». Στό Λουκ. 24, 1 «Τῇ μιᾷ τῶν σαββάτων (=τήν πρώτη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος−τήν Κυριακή) ὄρθρου βαθέος ἦλθον ἐπί μνῆμα, φέρουσαι ἅ ἡτοίμασαν ἀρώματα, καί τινες σύν αὐταῖς». Στό Ἰωάν. 20, 1 «Τῇ δέ μιᾷ τῶν σαββάτων (=τήν πρώτη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος−τήν Κυριακή) Μαρία ἡ Μαγδαληνή ἔρχεται πρωί σκοτίας ἔτι οὐσης εἰς τό μνημεῖον…». Στίς Πραξ. 20, 7 «Ἐν δέ τῇ μιᾷ τῶν Σαββάτων (τήν πρώτη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος−τήν Κυριακή) συνηγμένων τῶν μαθητῶν κλάσαι ἄρτον, ὁ Παῦλος διελέγετο αὐτοῖς…». Στήν Α´ Κορινθ. 16, 2 «Κατά μίαν σαββάτων ἕκαστος ὑμῶν παρ’ ἑαυτῷ τιθέτω θησαυρίζων ὅ,τι ἄν εὐοδῶται, ἵνα μή ὅταν ἔλθω τότε λογίαι γίνωνται» Μετάφραση (Χρήστου Βούλγαρη): «Κάθε πρώτη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδας ὁ καθένας σας ἄς βάζει κάτι κατά μέρος καί ἔτσι νά μαζεύει ὅ,τι μπορεῖ, γιά νά μή γινονται ἔρανοι ὅταν ἔλθω». Ὅμως στήν Ἀποκαλ. 1,10 ὀνομάζεται Κυριακή: «Ἐγενόμην ἐν πνεύματι ἐν τῇ Κυριακῇ ἡμέρα, καί ἤκουσα φωνήν  ὀπίσω μου…». Ἀς λεχθεῖ περεμπιπτόντως ὅτι καί ὁ Μ. Βασίλειος ἀποκαλεῖ τήν Κυριακή ὡς μίαν τῶν σαββάτων: «Ὀρθοί μέν πληροῦμεν τάς εὐχάς ἐν τῇ μιᾶ τοῦ σαββάτου, τόν δέ λόγον οὐ πάντες οἴδαμεν»[6] Μετάφραση (Θεοδώρου Ζήση): «Ὄρθιοι προσφέρομεν τάς εὐχάς κατά τήν ἡμέραν τῆς Κυριακῆς∙ δέν γνωρίζομεν ὅλοι τόν λόγον»[7]

Καί στούς Ἀποστολικούς Πατέρες, δηλ. στούς Πατέρες ἀμέσως μετά τούς Ἀποστόλους, συναντᾶμε τόν ἑορτασμό τῆς Κυριακῆς, ὡς ἡμέρας τοῦ Κυρίου καί ὡς τήν ἡμέρα τῆς κατ’ἐξοχήν τελέσεως τῆς συνάξεως τῆς Εὐχαριστίας. Ὅθεν Στίς Διαταγές τῶν Ἀποστόλων βλέπουμε τήν παρακέλευση: «Τήν ἀναστάσιμον τοῦ κυρίου ἡμέραν, τήν κυριακήν φαμεν, συνέρχεσθε ἀδιαλείπτως, εὐχαριστοῦντες τῷ θεῷ, καί ἐξομολογούμενοι ἐφ’ οἷς εὐηργέτησεν ἡμᾶς ὁ θεός ῥυσάμενος (=ἀφοῦ μᾶς ἔσωσε) ἀγνοίας, πλάνης δεσμῶν».[8] Ὁμοίως στίς Διδαχές τῶν Ἀποστόλων διαβάζουμε: «Κατά κυριακήν δέ κυρίου συναχθέντες κλάσατε ἄρτον καί εὐχαριστήσατε, προεξομολογούμενοι τά παραπτώματα ὑμῶν, ὅπως καθαρά ἡ θυσία ὑμῶν ᾖ».[9] Μετάφραση (Βασιλείου Μουστάκη): «Καί τήν ἡμέρα τοῦ Κυρίου, ἀφοῦ συναχθῆτε, κόψετε τόν ἄρτο καί τελέστε τή θεία εὐχαριστία, ἀφοῦ ἐξομολογηθῆτε προηγουμένως τά παραπτώματά σας γιά νά εἶναι ἡ θυσία σας καθαρή».[10] Ἐπίσης στήν Βαρνάβα Ἐπιστολή γράφεται: «Οὐ τά νῦν σάββατα ἐμοί δεκτά, ἀλλά ὅ πεποίηκα, ἐν ᾧ καταπαύσας τά πάντα ἀρχήν ἡμέρας ὀγδόης ποιήσω, ὅ ἐστιν ἄλλου κόσμου ἀρχήν. Διό καί ἄγομεν τήν ἡμέραν τήν ὀγδόην εἰς εὐφροσύνην, ἐν ᾗ καί ὁ Ἰησοῦς ἀνέστη ἐκ νεκρῶν καί φανερωθείς ἀνέβη εἰς οὐρανούς»[11]. Μετάφραση (Βασιλείου Μουστάκη): «Δέν δέχομαι τά ἐφήμερα σάββατα, ἀλλά ἐκεῖνο τό Σάββατο πού ἐγώ ἔφτιαξα, στό ὁποῖο ἀφοῦ θά ἔχω καταπαύσει ἀπ’ὅλα μου τά ἔργα θά ἀνοίξω τήν ὀγδόη ἡμέρα, δηλαδή τήν ἡμέρα ἑνός ἄλλου κόσμου. Γι’ αὐτό καί ἑορτάζουμε τήν ὀγδόη ἡμέρα μέσα σέ εὐφροσύνη, γιατί αὐτή τήν ἡμέρα ὁ Ἰησοῦς ἀνέστη ἐκ νεκρῶν κι ἀφοῦ φανερώθηκε ἀνέβηκε στούς οὐρανούς».[12]

Τό πέρασμα ἀπό τό Σάββατο στήν Κυριακή ἀντικατοπτρίζει καί σηματοδοτεῖ τό πέρασμα ἀπό τήν παλαιά θρησκεία τοῦ Νόμου στήν καινή Ἐκκλησία τῆς χάριτος. Ἡ μετάβαση αὐτή φανερώνεται στήν νεωστί συσταθεῖσα Ἐκκλησία, ὡς λατρεύουσα κοινότητα. Ὡς κοινότητα πού συνάζεται (ὁποιαδήποτε ἡμέρα, ἀλλά κατ’ἐξοχήν τήν Κυριακή) γιά νά τελέσει τήν κλάση τοῦ εὐχαριστιακοῦ ἄρτου καί καί νά προβεῖ στήν μετάληψη τοῦ κυριακοῦ σώματος καί αἵματος, συγκροτούμενη ἔτσι ὡς Ἐκκλησία τῆς χάριτος καί τῆς Εὐχαριστίας.  Ὅθεν ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος ὁ Θεοφόρος γράφει στήν πρός Μαγνησίους ἐπιστολή του: «Καί μετά τό σαββατίσαι, ἑορταζέτω πᾶς φιλόχριστος τήν Κυριακήν, τήν ἀναστάσιμον, τήν βασιλίδα, τήν ὕπατον (=τήν ἀνώτερη) πασῶν τῶν ἡμερῶν»[13]

Μάλιστα αἱ Διαταγαί τῶν ἁγίων Ἀποστόλων, ἐπειδή θεωροῦν τήν Κυριακή ἀναστάσιμη καί λαμπροφόρο ἡμέρα, παραγγέλλουν ὅτι πρέπει νά ἑορτάζεται καταλλήλως καί νά ἀποφεύγουν οἱ πιστοί κάθε νηστεία κατ’αὐτή: «Πᾶν μέντοι σάββατον ἄνευ τοῦ ἑνός (ἐνν. τό Μεγάλο Σάββατο) καί πᾶσαν κυριακήν ἐπιτελοῦντας συνόδους (ἐνν. τίς Εὐχαριστιακές συναθροίσεις) εὐφραίνεσθε∙ ἔνοχος γάρ ἁμαρτίας ἔσται ὁ τήν κυριακήν νηστεύων, ἡμέραν ἀναστάσεως οὖσαν, ἤ τήν πεντηκοστήν ἤ ὅλως ἡμέραν ἑορτῆς κυρίου κατηφῶν∙ εὐφρανθῆναι γάρ δεῖ ἐν αὐταῖς, ἀλλ’οὐ πενθῆσαι».[14]

Ἐπίσης καί στίς ἀρχές τοῦ 2^ου αἰώνα μ.Χ. μνημονεύεται ἡ Κυριακή ὡς ἡ κατ’ἐξοχήν ἡμέρα τελέσεως τῆς Εὐχαριστικῆς παλλαϊκῆς συναθροίσεως. Ἔτσι ὁ ἅγιος μάρτυρας Ἰουστῖνος ὁ φιλόσοφος ἀναφέρει τήν Κυριακή ὡς ἡμέρα  Εὐχαριστιακῆς συνάξεως καί περιγράφει τή δομή μιᾶς ἀρχέγονης Θ. Λειτουργίας: «Τῇ τοῦ ἡλίου λεγομένη ἡμέρᾳ (δηλ. τήν Κυριακή) πάντων κατά πόλεις ἤ ἀγρούς μενόντων ἐπί τό αὐτό συνέλευσις γίνεται, καί τά ἀπομνημονεύματα τῶν ἀποστόλων ἤ τά συγγράμματα τῶν προφητῶν ἀναγινώσκεται, μέχρις ἐγχωρεῖ (=μέχρι πού μᾶς ἐπιτρέπει ὁ χρόνος)∙ εἶτα (=μετά) παυσαμένου τοῦ ἀναγινώσκοντος ὁ προεστώς (=ὁ προϊστάμενος) διά λόγου τήν νουθεσίαν καί πρόκλησιν τῆς τῶν καλῶν τούτων μιμήσεως ποιεῖται (=μέ τό λόγο του προβαίνει σέ συμβουλή καί παρακινεῖ στή μίμηση τῶν καλῶν τούτων).Ἔπειτα ἀνιστάμεθα κοινῇ πάντες καί εὐχάς πέμπομεν∙  καί, ὡς προέφημεν παυσαμένων ἡμῶν τῆς εὐχῆς ἄρτος προσφέρεται καί οἶνος καί ὕδωρ, καί ὁ προεστώς εὐχάς ὁμοίως καί εὐχαριστίας, ὅση δύναμις αὐτῷ, ἀναπέμπει, καί ὁ λαός ἐπευφημεῖ λέγων τό Ἀμήν (=συμφωνεῖ λέγοντας τό ἀμήν) καί ἡ διάδοσις καί ἡ μετάληψις ἀπό τῶν εὐχαριστηθέντων ἑκάστῳ γίνεται, καί τοῖς οὐ παροῦσι διά τῶν διακόνων πέμπεται (=καί σ’αὐτούς πού εἶναι ἀπόντες στέλλεται μέ τούς διακόνους)».[15] Σημειωτέον ὅτι ἡ «ἡλίου ἡμέρα» σημαίνει τήν Κυριακή καί διεσώθη μέ τή σημασία αὐτή καί στήν Ἀγγλική ὅπου ἡ Κυριακή λέγεται Sunday.

Ἡ Θ. Εὐχαριστία τῆς Κυριακῆς ἦταν τό κέντρο τῆς ζωῆς τῶν πρώτων Χριστανῶν. Ἦταν τό κέντρο καί ἡ πηγή ἀντλήσεως θάρρους καί ἀνδρείας τῆς ἀρχέγονης Ἐκκλησίας τῶν Μαρτύρων καί τό μέγιστο ἐφόδιο τους. Ὁ μακαριστός Μητροπολίτης Νικόδημος Γκατζιρούλης γράφει σχετικά: «Ἡ μέρα τῆς Κυριακῆς ἦταν ἀπαραίτητα ἡ μέρα τῆς Σύναξης.Ὅλοι μαζί “ἐπί τό αὐτό”. Στήν Κοινή Τράπεζα τῆς ἀγάπης. Καί στό κοινό ποτήριο τοῦ Ἀχράντου Μυστηρίου.Sine Domino (esse) non possumus. Δέν μποροῦμε νά ζήσουμε δίχως τήν Εὐχαριστία. Ἡ φράση αὐτή τῶν μαρτύρων ἐκφράζει τήν ἐμπειρία τους καί τήν ἀναζήτησή τους. Τή θεολογία καί τήν πράξη τους».[16] Ὡσαύτως καί ὁ Ἁγιορείτης ἱερομόναχος Γρηγόριος, ἀναφερόμενος στόν ἱερό Χρυσόστομο, γράφει: «Οἱ πρῶτοι χριστιανοί κήρυξαν στήν οἰκουμένη ὁλόκληρη τόν ἀληθινό Θεό, “καί αἰτία ἦταν ὅτι ποτέ δέν ἐγκατέλειπαν τίς συνάξεις τους, ἀλλά ἦταν πάντοτε ὅλοι μαζί, περνώντας ὅλη τήν ἡμέρα στόν Ναό, καί προσέχοντας στίς προσευχές καί στήν ἀκρόαση τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ. Γι’αὐτό καί ἄναψαν μεγάλη φλόγα, γι’αὐτό ποτέ δέν διασπάσθηκαν ἀλλά προσείλκυσαν ὁλόκληρη τήν οἰκουμένη”».[17]

Τέλος ἄς σημειωθεῖ ὅτι «Παλιά, στήν πρώτη Ἐκκλησία, τήν ἀρχαία, ἄν ἔλειπε κάποιος χριστιανός βαπτισμένος ἀπό τήν θεία Λατρεία τῆς Κυριακῆς τρεῖς συνεχόμενες φορές χωρίς λόγο ὑγείας, ἀφοριζόταν. Μάλιστα οἱ ἐκκλησιαστικοί ἐπίτροποι ρωτοῦσαν τούς χριστιανούς πού ἀπουσίασαν καί ζήταγαν τό λόγο τῆς ἀπουσίας, μήπως δηλαδή σταμάτησαν, ἔπαυσαν, νά ἀγαποῦν καί νά πιστεύουν στό Χριστό».[18]