Η Πάτρα και η έναρξη της Επανάστασης – Διακήρυξη της 22ας Μαρτίου 1821 στην Πλατεία Αγίου Γεωργίου Του Νικόλαου Σαραφόπουλου, Ερευνητή – Συγγραφέα

 

Προετοιμασία της Επανάστασης από τη Φιλική Εταιρεία

Μετά το 1818, όταν ο κεντρικός πυρήνας της Φιλικής Εταιρείας εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, άρχισε μια συστηματική επέκταση της μύησης σε πολλά μέρη της Ελλάδας.  Η Πελοπόννησος ήταν ο κύριος χώρος στρατολόγησης Φιλικών και εκεί εστάλησαν οι τρείς από τους δέκα πρώτους “αποστόλους”.

Το Νοέμβριο του 1818 ο Επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός (1, 2) μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία από τον Φιλικό Αντώνιο Πελοπίδα. Ο Γερμανός συνέστησε τον Πελοπίδα στους Ανδρέα Ζαΐμη και Ανδρέα Λόντο, οι οποίοι επίσης μυήθηκαν στην Φιλική Εταιρεία, ενώ ο ίδιος εμύησε διάφορους ιερωμένους όπως τον Χαριουπόλεως Βησσαρίωνα, τον Κερνίκης (Κερνίτσης) Προκόπιο, κ.ά.

Ουσιαστικά η δράση του Π. Π. Γερμανού στην προετοιμασία της επικείμενης Επανάστασης ξεκίνησε από τις αρχές του επόμενου έτους όταν άρχισε τις επαφές με τους Φιλικούς των Πατρών Ιωάννη Βλασόπουλο, Ιθακήσιο, που την εποχή εκείνη ήταν πρόξενος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας στη Πάτρα και Ιωάννη Κ. Παπαρρηγόπουλο, Νάξιο, πρώτο γραμματέα και διερμηνέα του ρωσικού προξενείου στην ίδια πόλη, στη σκιά των διαφόρων ειδήσεων για την εξέγερση του Αλή Πασά (1820). Και μάλιστα σε συνεργασία με τους Παπαρρηγόπουλο και Βλασόπουλο κατώρθωσε να πείσει τον Αλή να συνεχίσει τον αγώνα του κατά του Σουλτάνου.

Αρχές Ιανουαρίου του 1821 ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υπέβαλλε προς τη Φιλική Εταιρεία τους «Στοχασμούς των Πελοποννησίων περί καλού συστήματος«, περιγράφοντας τον τρόπο οργάνωσης της Φιλικής Εταιρείας στην Πελοπόννησο. Σε απάντηση ο Αλέξανδος Υψηλάντης, που είχε στο μεταξύ αναλάβει αρχηγός του Αγώνα, τον διόρισε μέλος της Παμπελοποννησιακής Εταιρείας.

Περί τα τέλη του 1820 έφτασε στην Πελοπόννησο ο Αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δικαίος ή Παπαφλέσσας με οδηγίες και έγγραφα και με τη διάθεση να ξεσηκώσει την επανάσταση το συντομότερο. Στη μυστική Συνέλευση της Βοστίτσας (Αίγιο, πέντε συσκέψεις 26 – 30 Ιανουαρίου του 1821), ο Γερμανός διατύπωσε τις επιφυλάξεις του για το κατά πόσο υπήρχε ετοιμότητα για την έναρξη της επανάστασης (3).

Πάντως, η συντονισμένη εξέγερση όλων των επαρχιών στο τρίτο δεκαήμερο του Μαρτίου δείχνει ότι δεν υπήρξε κάποια ρήξη. Πιστεύεται ότι στη Βοστίτσα, παρά τις διαφωνίες, έγινε αποδεκτό το σχέδιο που είχε εκπονηθεί στο Ισμαήλιο (Οδησσό), δηλαδή έναρξη της Επανάστασης στην Πελοπόννησο την 25η Μαρτίου με την άφιξη του Αλ. Υψηλάντη στη Μάνη  (4).

Τελικά, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης άλλαξε το σχεδιασμό και ξεκίνησε την Επανάσταση από τη Μολδοβλαχία. Πέρασε τον Προύθο ποταμό 22 Φεβρουαρίου και φθάνοντας στο Ιάσιο 24 Φεβρουαρίου 1821 κυκλοφόρησε την περίφημη προκήρυξή του “ΜΑΧΟΥ ΥΠΕΡ ΠΙΣΤΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΔΟΣ”.

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός όταν άρχισε να υποψιάζεται ότι οι Τούρκοι έχουν πάρει είδηση την προετοιμασία του Αγώνα και ειδικά όταν ο Καϊμακάμης της Τριπολιτσάς, Μεχμέτ Σελίχ, στα μέσα Φεβρουαρίου, καλούσε όλους τους προύχοντες και αρχιερείς της Πελοποννήσου σε μια σύσκεψη δήθεν για επείγοντα ζητήματα (στην πραγματικότητα για να τους συλλάβει και να τους κρατήσει ομήρους), πρώτος αυτός συνέστησε να μην υπακούσουν διότι πλησίαζε ο χρόνος εκδήλωσης της επανάστασης. Με διάφορα τεχνάσματα κατόρθωσε να κερδίσει χρόνο και να παρατείνει την παραμονή του ιδίου και των άλλων προυχόντων σε ασφαλή μέρη έως την έναρξη της Επανάστασης.

Οι πρώτες Επαναστατικές κινήσεις και πολεμικές συγκρούσεις

Την 7η Μαρτίου 1821, ο Π. Π. Γερμανός μαζί με τους: επίσκοπο Κερνίκης Προκόπιο, Σωτ. Χαραλάμπη, Ανδρέα Ζαΐμη, Ασημάκη Φωτήλα, Σωτ. Χαραλάμπη και Σωτ. Θεοχαρόπουλο αποστέλλουν επιστολή από τα Καλάβρυτα προς τον Κανέλλο Δεληγιάννη στα Λαγκάδια, με την οποία του γνωστοποιούν ότι δεν θα πάνε στην Τριπολιτσά γιατί κινδυνεύουν και ότι πλησιάζει ο καιρός της εξέγερσης (5, 6). Οι ανωτέρω πραγματοποίησαν σημαντικές συσκέψεις στην Αγία Λαύρα των Καλαβρύτων (10-13 Μαρτίου 1821) και υπάρχουν ενδείξεις για τη συμμετοχή τους στη δοξολογία της 17ης Μαρτίου, ημέρα εορτής του τιμωμένου εκεί Αγίου Αλεξίου, την οποία ακολούθησε “το στεφάνωμα των όπλων” (7).

Ο Ιωάννης Βλασόπουλος ως πρόεδρος της Εφορίας των Φιλικών στην Πάτρα οργάνωσε στις 15 Μαρτίου του 1821 σύσκεψη για την επικείμενη έναρξη της Επανάστασης στο ρωσικό προξενείο με τη συμμετοχή  και του Οδυσσέα Ανδρούτσου (8). Επίσης, μέσα Μαρτίου βρέθηκε στην Πάτρα και ο στρατηγός Μακρυγιάννης (9).

Στο μήνα Μάρτιο ξεκινούν τα πρώτα χτυπήματα κατά μεμονωμένων Τούρκων. Ο Νικόλαος Σολιώτης, μυημένος ταχυδρόμος στη Φιλική Εταιρεία στις 14 Μαρτίου στις Πόρτες (δίπλα στο Αγρίδι) χτύπησε  απεσταλμένους του Καϊμακάμη της Τριπολιτσάς Σελίχ προς τον Χουρσίτ στα Γιάννινα. Ακολούθησε επίθεση των Χονδρογιανναίων κατά του εισπράκτορα Σεϊδή Λαλιώτη και του τραπεζίτη Νικ. Ταμπακόπουλου (από τη Βυτίνα) που μετέφεραν δημόσια χρήματα από τα Καλάβρυτα στην Τριπολιτσά. Η επίθεση έγινε 16 Μαρτίου κοντά στην τοποθεσία Χελωνοσπηλιά στις Κατσάνες. Επίθεση και φόνος στο Λιβάρτζι, με διαταγή του Ασημάκη Φωτήλα, δύο τούρκων σπαχήδων (ενοικιαστών φόρων) των Τσιπουγλαίων από την Τριπολιτσά. Γύρω στις 18 Μαρτίου: Ο Ν. Σολιώτης επιτίθεται εναντίον αλβανών στη Βερσοβά και οι  Πετμεζαίοι στήνουν ενέδρα στην Ακράτα σε 18 τούρκους που πηγαίνουν από τα Σάλωνα στην Τριπολιτσά και φονεύουν μερικούς. Φονεύονται από τους Σταθ. Πανόπουλο, Αθαν. Κίσο, Παν. Βλάντη κ.ά. στο Ανάγυρο του Σοπωτού οι Μουκαπελεμτσήδες που συνόδευαν τους Ασήμαγα (με τσιφλίκι στη Στρέζοβα) και Ομέραγα.

Η πιο σοβαρή επίθεση έγινε 18 (ή 20) Μαρτίου εναντίον του τούρκου διοικητή (βοεβόδα) των Καλαβρύτων  πασά Αρναούτογλου και της συνοδείας του, όταν αυτοί ξεκίνησαν να πάνε στην Τριπολιτσά. Στη θέση Παλιόπυργος οι Πετμεζαίοι έστησαν ενέδρα και σκότωσαν ένα συνοδό και έναν ακόμα οι Μαζαίοι αγωνιστές. Ο Αρναούτογλου έντρομος επέστρεψε στα Καλάβρυτα και μαζί με τους τούρκους κατοίκους της περιοχής κλείσθηκαν σε τρείς οχυρούς πύργους.

Στις 21 Μαρτίου συγκεντρώθηκαν 600 ένοπλοι αγωνιστές με αρχηγούς τους: Σωτ. Χαραλάμπη, Φωτήλα, Σωτ. Θεοχαρόπουλο, Ι. Παπαδόπουλο, Ν. Σολιώτη και τους Πετμεζαίους και πολιόρκησαν τους τρείς πύργους. Ύστερα από πενθήμερη αντίσταση αναγκάσθηκε ο Αρναούτογλου να παραδοθεί. Η παραπάνω επιχείρηση αποτελεί την πρώτη πολεμική πράξη.

Το Αίγιο διέθετε οργανωμένο Σώμα 400 αγωνιστών με αρχηγούς τους: Δημ. Μελετόπουλο, Ανδρέα Λόντο και Λέοντα Μεσσηνέζη. Την 21η Μαρτίου και μετά με τέχνασμα του Α. Λόντου παραδίδεται αμαχητί το Αίγιο, αφού προηγουμένως οι λίγοι Τούρκοι κάτοικοί του έφυγαν με βάρκες για τη Φωκίδα. Ο Α. Λόντος υψώνει την επαναστατική σημαία του.

Η Επανάσταση στην Πάτρα – Διακήρυξη 22ας Μαρτίου 1821

Μετά την 21η Μαρτίου οι Τούρκοι της Πάτρας σταδιακά “συνεκλείσθησαν” στο Κάστρο, το οποίο πολιορκήθηκε από τους επαναστάτες. Τούρκοι εξαγριωμένοι, αφού μετέφεραν την προηγουμένη τις οικογένειές τους στο κάστρο της πόλης και ενισχυόμενοι από 150 ομοεθνείς τους από το φρούριο του Ρίου, σκότωσαν έναν ρακοπώλη. Μετά ξεχύθηκαν στην πόλη και πυρπόλησαν την οικία του προεστού Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου βάζοντας φωτιά και στα γύρω οικήματα και τρομοκρατώντας τον ελληνικό πληθυσμό. Ταυτόχρονα τα κανόνια του κάστρου άρχισαν να βάζουν κατά του μητροπολιτικού ναού (Αγ. Δημητρίου) και άλλων σημείων της Άνω πόλης με αποτέλεσμα ν΄ ακολουθήσει χάος.
Την περίοδο εκείνη βρίσκονταν στην Πάτρα πολλοί Επτανήσιοι, μεταξύ των οποίων και Φιλικοί. Αυτοί βλέποντες τις φλόγες και τους πυροβολισμούς οπλίστηκαν και οχυρώθηκαν σε διάφορα μέρη. Μερικοί, μαζί με Πατρινούς, προχώρησαν προς την περιοχή Τάσι όπου συνήθως μαζεύονταν Τούρκοι. Εκεί συγκρούστηκαν για πρώτη φορά και σκοτώθηκε ο Κεφαλλονίτης Βασίλης Ορκουλάτος. Αργότερα επέστρεψαν προς την ενορία του Αγ. Γεωργίου “κατοικουμένην υπό χριστιανών, κατά τα άκρα της πόλεως όπου ήσαν τα προξενεία” (οι ημερομηνίες ακολουθούν την εξιστόρηση του Σπυρίδωνος Τρικούπη,10).

Από το βράδυ της ίδιας μέρας άρχισαν να αποσύρονται προς τα πλοία οι πρόξενοι ευρωπαϊκών κρατών για να σωθούν από την οργή των Τούρκων. Μεταξύ άλλων οι πρόξενοι της Ρωσίας Ιωάννης Βαλασόπουλος και της Σουηδίας ο Ζακύνθιος Λουδοβίκος Στράνης,  κατοικούντες κοντά στην Ακρόπολη (“επί του ονοματισθέντος ως λόφου Στράνη, άνω του μη αποκαλυφθέντος εισέτι Ρωμαϊκού Ωδείου και πέραν του Αγίου Γεωργίου”).

Αυτές τις ημέρες έδρασε ως επικεφαλής ομάδας ενόπλων και ο Παναγιώτης Καρατζάς, έμπιστος του πλούσιου εμπόρου και Φιλικού Ι. Παπαδιαμαντόπουλου και διακρίθηκε για την ανδρεία και τον πατριωτισμό του. Αυτός, θέλοντας  μάλιστα να δώσει χρόνο στους Πατρινούς να απομακρύνουν τις οικογένειες και τα πράγματά τους, συνεννοήθηκε με τους Επτανήσιους Βαγγέλη Λιβαδά (έμπορο), Νικόλαο Γερακάρη (φαρμακοποιό) και άλλους και το βράδυ βγήκαν στους δρόμους καλώντας τον κόσμο σε επαγρύπνηση, ώστε οι Τούρκοι να νομίσουν ότι οι Έλληνες είναι πολλοί και σε επιφυλακή και να μήν τολμήσουν νυχτερινή έφοδο. Ο άμαχος πληθυσμός, κυρίως γυναικόπαιδα, έτρεχε στη «Ντογάνα» (Τελωνείο) μπαίνοντας στη θάλασσα μέχρι το λαιμό ζητώντας να σωθεί από τα ελλιμενισμένα εκεί πλοία. Την επόμενη μέρα 22 Μαρτίου, κατά τον Τρικούπη (κατ’ άλλους στις 24 Μαρτίου) οι Τούρκοι βρέθηκαν όλοι συγκεντρωμένοι στο κάστρο της Πάτρας απ’ όπου κανονιοβολούσαν την πόλη.

Στο μεταξύ ο Νικόλαος Λόντος κάλεσε τον Παλαιών Πατρών Γερμανό που ήταν στα Καλάβρυτα, καθώς και όλους τους οπλαρχηγούς της περιοχής, να σπεύσουν με τις ομάδες τους προς βοήθεια των Πατρινών. Έτσι τις ημέρες που ακολούθησαν άρχισαν να συρρέουν στην Πάτρα οπλισμένοι χωρικοί με τους αρχηγούς τους και να παίρνουν μέρος στον αγώνα της πολιορκίας του Κάστρου.

Την επομένη των παραπάνω γεγονότων, στις 22 Μαρτίου σύμφωνα με τον Σπυρίδωνα Τρικούπη (κατ’ άλλους στις 25 ή 26 Μαρτίου), κατέφθασαν στην Πάτρα οι πρόκριτοι με τις ομάδες τους ο Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος, ο Ανδρέας Λόντος, ο Μπενιζέλος Ρούφος, ο Ανδρέας Ζαΐμης, ο Σωτήριος Θεοχαρόπουλος, ο Επίσκοπος Κερνίκης και Καλαβρύτων Προκόπιος και ο Παλαιών Πατρών Γερμανός  επικεφαλής πολυάριθμων επαναστατών, περίπου 1.000. Συγκεντρώθηκαν στην Πλατεία Αγίου Γεωργίου (ΒΑ. της οποίας υπήρχε τότε ναός του Αγίου Γεωργίου) και ο Π. Π. Γερμανός στήνοντας έναν σταυρό στην πλατεία όρκισε τους αγωνιστές. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή ευλογήθηκε η επαναστατική σημαία που είχε μαζί του από το Αίγιο ο Ανδρέας Λόντος (“ήτοι ερυθρά με μαύρον σταυρόν εις το μέσον και επί της μιάς όψεως”).

Στις 22 Μαρτίου, ως η μόνη Αρχή των επαναστατών, ο Επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός, μαζί με τον Επίσκοπο Κερνίκης Προκόπιο και τους: Ανδρέα Ζαΐμη, Ανδρέα Λόντο, Βενιζέλο Ρούφο, Σωτήρη Θεοχαρόπουλο και Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλο, επέδωσε στους ξένους διπλωμάτες των Πατρών την ακόλουθη Διακήρυξη:

«Ημείς, το Ελληνικόν Έθνος των Χριστιανών, βλέποντες ότι μας καταφρονεί το οθωμανικόν γένος και σκοπεύει τον όλεθρον εναντίον μας, πότε μ’ ένα πότε μ’ άλλον τρόπον, απεφασίσαμεν σταθερώς ή να αποθάνωμεν όλοι ή να ελευθερωθώμεν. Και τούτου ένεκα, βαστούμε τα όπλα εις χείρας, ζητούντες τα δικαιώματά μας. Όντες λοιπόν βέβαιοι ότι όλα τα Χριστιανικά Βασίλεια γνωρίζουν τα δίκαιά μας και όχι μόνον δεν θέλουν μας εναντιωθή, αλλά και θέλουν μας συνδράμει, και ότι έχουν εις μνήμην ότι οι ένδοξοι πρόγονοί μας εφάνησαν ποτέ ωφέλιμοι εις την ανθρωπότητα, διά τούτο ειδοποιούμεν την Εκλαμπρότητά σας και σας παρακαλούμεν να προσπαθήσετε να ήμεθα υπό την εύνοιαν και προστασίαν του μεγάλου κράτους τούτου.

Π. Πάτραι 22 Μαρτίου 1821».

Η απάντηση των Προξένων ήταν ότι επιθυμούσαν να κρατήσουν ουδετερότητα και ότι θα διαβίβαζαν τη Διακήρυξη στις κυβερνήσεις τους.

Παράλληλα, η παραπάνω Επιτροπή (ως Αχαϊκό Διευθυντήριο) προέτρεπε τις μη επαναστατημένες ακόμη περιοχές να εξεγερθούν. Επίσης, μοιράσθηκαν λευκές σημαίες με το σύμβολο του Εφοδιαστικού των Ιερέων της Φιλικής Εταιρείας και κατασκευάσθηκε σφραγίδα με το σημείο του σταυρού και κυκλικά φύλλο δάφνης και επιγραφή “Σφραγίς Ελευθερίας”.

 

Το Μνημείο, στην Πλατεία Αγίου Γεωργίου στην Πάτρα, με τις ανάγλυφες μορφές αυτών που υπέγραψαν τη Διακήρυξη της 22ας Μαρτίου 1821 και την οποία επέδωσαν στους ξένους διπλωμάτες των Πατρών. Από αριστερά: Ανδρέας Ζαΐμης, Μπενιζέλος Ρούφος, Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος, Επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός (στό κέντρο), Επίσκοπος Κερνίκης Προκόπιος, Ανδρέας Λόντος και Σωτήριος Θεοχαρόπουλος. Το Μνημείο της Διακήρυξης ανηγέρθη επί Δημάρχου Πατρέων Ιωάννου Αχιλλέως Βλάχου το 1933 και το παρόν προσετέθη το 1971, με αφορμή τον εορτασμό των 150 χρόνων από την Επανάσταση. (Φωτογραφία Ν. Σαραφόπουλου 5 Μαρτίου 2021)

 

Η μαρμάρινη ενεπίγραφη Στήλη, στην Πλατεία Αγίου Γεωργίου στην Πάτρα, επί της οποίας αναγράφεται η Διακήρυξη της 22ας Μαρτίου 1821. Ανηγέρθη επί Δημάρχου Πατρέων Ιωάννου Αχιλλέως Βλάχου, το 1933. (Φωτογραφία Ν. Σαραφόπουλου 18 Μαρτίου 2021)

 

Η πίσω πλευρά της μαρμάρινης ενεπίγραφης Στήλης, στην Πλατεία Αγίου Γεωργίου στην Πάτρα. (Φωτογραφία Ν. Σαραφόπουλου 18 Μαρτίου 2021)

Στο μεταξύ συνεχίσθηκε η στενή πολιορκία του κάστρου της Πάτρας στην οποία και διακρίθηκαν, εκτός των αγωνιστών του “Αχαϊκού Διευθυντηρίου”, οι Πατρινοί: Π. Καρατζάς, οι αδελφοί Κουμανιώτες, ο Νικόλαος Λόντος, οι Καλαμογδάρτες κ.ά.

Η άλλη εκδοχή χρονολόγησης των γεγονότων που τοποθετούνται  στο απόγευμα της 25ης  ή και την 26η Μαρτίου1821, αναφέρεται στην εξιστόρηση του Φρανσουά Πουκεβίλ και επιστολές του Φιλίππου Γκρήν:

Ο Φρανσουά Πουκεβίλ γράφει: «6 Απριλίου (25/3 με το παλαιό ημερολόγιο). …Αφίκετο (στην Πάτρα) ήδη εσπέραν είς ιεροδιάκονος του αρχιεπισκόπου Γερμανού, ο δε μητροπολίτης αναμένεται… Όντως ο Γερμανός κατήλθεν εκ του Παναχαϊκού επί κεφαλής δέκα χιλιάδων χωρικών… Ο πρωθιεράρχης περιβληθείς την ιερατικήν αυτού στολήν μετέβη εις παρακειμένην εκκλησίαν. Εκεί γονυπετής δίδει την γενική άφεσιν εις τον στρατόν γονυκλινεί προ του μεγαλείου του Λαβάρου … Ανάπτουσιν ακολούθως πυρά, ορίζουσι τους φρουρούς, και το Τρισάγιον, όπερ οι ιεροί της μονής του Μεγάλου Σπηλαίου θεωροί τονίζουσιν, επαναλαμβανόμενον υπό του πλήθους και φερόμενον δια της ηχούς μέχρι της ακροπόλεως των Πατρών …» (11). Η εξιστόρησή του αυτή συνδέεται με την προηγουμένη χρονικά αναφορά του στην Αγία Λαύρα: “Ο Γερμανός πληροφορηθείς υπό διακόνου τινός της μονής του Μεγάλου Σπηλαίου την φυγήν των Τούρκων, αγγέλλει εις τους χριστιανούς την ΝΙΚΗΝ ΤΟΥ ΘΕΟΥ. Τονίζει την δοξολογίαν: Συ Κύριε! και η αγία Λαύρα αντήχησεν εκ των επευφημιών των πιστών” (12).

Η μαρτυρία του Βρετανού προξένου Φιλίππου Γκρήν, που περιλαμβάνεται στην έκδοση των επιστολών του, τοποθετεί τα γεγονότα στις 26 Μαρτίου (13).

Επιλογος

Λίγες μέρες αργότερα στις 3 Απριλίου (Κυριακή των Βαΐων) και με υπόδειξη του Άγγλου προξένου κατέφθασε μέσω του Ρίου στην Πάτρα ο Τούρκος στρατηγός Γιουσούφ Σέρεζλης, ο οποίος και έλυσε την πολιορκία που επιχειρούσαν οι Έλληνες στο Κάστρο. Στη συνέχεια ο Γιουσούφ κατέστρεψε και λεηλάτησε την Πάτρα, παραμένοντας ως Φρούραρχος καθ’ όλο τον Αγώνα.

Ακολούθησαν τα στρατεύματα του Μουσταφάμπεη που ήρθαν από το Μεσολόγγι και συνέχισαν προς την Αιγιάλεια.

Μετά την καταστολή της εξέγερσης δεν ακολούθησε κάποια άλλη τοπική δραστηριότητα ή οργάνωση του Αγώνα στην πόλη και την περιοχή. Το δε “Αχαϊκόν Διευθυντήριον”, ειδικά μετά τη μάχη του Λάλα Ηλείας (9-13 Ιουνίου 1821), επισκιάσθηκε από την Πελοποννησιακή Γερουσία.

Και μία τελευταία σημείωση: η Εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο ΒΑ. άκρο της ομώνυμης πλατείας εγκαταλείφθηκε. Σε τμήμα του οικοπέδου, μετά την απελευθέρωση, κτίσθηκε δημοτικό σχολείο το “πούμπλικο”. Το διδακτήριο διατηρήθηκε έως το 1925 και κατεδαφίσθηκε το 1938. Πίσω και άνω του Αγίου Γεωργίου ήταν ο λόφος Στράνη με απαξιωμένα τα κτίρια των προξένων. Το 1889 που χρειάσθηκαν οικοδομικά υλικά για την κατασκευή του λιμανιού αποκαλύφθηκε το Ρωμαϊκό Ωδείο της Πάτρας, το οποίο και αναδείχθηκε σταδιακά.

Η Πάτρα και η έναρξη της Επανάστασης – Διακήρυξη της 22ας Μαρτίου 1821 στην Πλατεία Αγίου Γεωργίου – Symboulos