Τι είναι το σώμα για την Ορθόδοξη Θεολογία; Νικολάου Γ.Στανίτσα

Ο άνθρωπος αποτελείται από σώμα και ψυχή. Κάθε στοιχείο από μόνο του δεν αποτελεί τον άνθρωπο. Ο άγιος Ιουστίνος, ο φιλόσοφος και Μάρτυς, λέει ότι η ψυχή καθ’ εαυτήν δεν είναι άνθρωπος, αλλά λέγεται «ανθρώπου ψυχή». Καθώς επίσης και το σώμα δεν λέγεται άνθρωπος, αλλά «ανθρώπου σώμα». «Είπερ ουν κατ’ ιδίαν μεν τούτων ουδέτερον άνθρωπος εστίν, το δε εκ της αμφοτέρων συμπλοκής καλείται άνθρωπος, κέκληκεν δε ο Θεός εις ζωήν και ανάστασιν του ανθρώπου, ου το μέρος, αλλά το όλον κέκληκεν, όπερ εστί την ψυχήν και το σώμα».176 Κατά την πατερική διδασκαλία σώμα και ψυχή αποτελούν μια λειτουργική ενότητα. 177 Το σώμα του ανθρώπου είναι «ναός του εν ημίν αγίου  πνεύματος» και η βιολογική ζωή ύψιστο δώρο του Θεού στον άνθρωπο. Με αυτό το σώμα που αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητας του ανθρώπου, εμφανίζει το πρόσωπο της η ψυχή στον χρονικό και υλικό αυτόν κόσμο, με αυτό το σώμα καταξιώνει ή απαξιώνει το αυτεξούσιο του ο άνθρωπος και απεργάζεται τη σωτηρία του, με αυτό το σώμα αναστημένο προορίζεται να ζήσει στη βασιλεία του Θεού. Αυτό το σώμα, συστατικό της ανθρώπινης φύσης ενδύθηκε ο Κύριος κατά την ενανθρώπιση Του, με αυτό θαυματούργησε, αυτό έπαθε, τάφηκε, αναστήθηκε, αναλήφθηκε και διατηρεί εις τους αιώνες. 

Το πρώτο βασικό ιδίωμα του σώματος είναι ότι αποτελεί κάτι συνδεδεμένο μεν την ψυχή αλλά σαφώς διάφορο αυτής. Χαρακτηριστική διατύπωση αυτής της αλήθειας περιλαμβάνεται στο γνωστό αναστάσιμο τροπάριο, αναφορικά με τον Κύριο: «Εν τάφω σωματικώς, εν αδου δε μετά ψυχής ως Θεός, εν παραδείσω σε μετά ληστού και έν θρόνω υπήρχες Χριστέ…».178 Η αναφορά εδώ στο σώμα και την ψυχή ξεχωριστά του Κυρίου δείχνει καθαρά και την διάκριση ψυχής και σώματος στον άνθρωπο.179

Δεύτερο ιδίωμα του σώματος είναι ότι νοείται πάντοτε μαζί με την ψυχή ως συστατικό όμως το κατ’ εικόνα Θεού πλασθέντος ανθρώπου. Ο Αγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός σε κάποια από τα τροπάρια της νεκρώσιμης ακολουθίας επιβεβαιώνει αυτήν την αλήθεια: «και ίδω εν τάφοις κειμένην την κατ’ εικόνα Θεού φθαρείσαν ημίν ωραιότητα, άμορφον, άδοξον, μη έχουσαν είδος»180, παραπέμποντας στην αναφορά του Ησαΐα στο πρόσωπο του Κυρίου ότι «ουκ είχεν είδος ουδέ κάλλος».181

Το σώμα αποτελεί στοιχείο του κατ’ εικόνα Θεού, αφενός μεν με την έννοια ότι «ο ενανθρωπήσας Λόγος του Θεού είναι το πρωτότυπο και αρχέτυπο του ανθρώπου, αφετέρου δε διότι, όπως ο Θεός ζωοποιεί ολόκληρη την κτίση, έτσι και η ψυχή του ανθρώπου ζωοποιεί το συνημμένο σώμα».182

Τρίτο γνώρισμα του σώματος είναι ότι είναι κατώτερο της ψυχής. Η θέση αυτή διήκει και με σαφήνεια διατυπώνεται στην Αγ.Γραφή. «Μη φοβηθήτε από των αποκτεινόντων το σώμα, την δε ψυχήν μη δυναμένων αποκτείναι».183 Ο κίνδυνος να υποτιμηθεί η αξία του σώματος από επίδραση πλατωνικών αντιλήψεων οδηγεί συχνά σε μία τάση να ερμηνεύεται η υπεροχή της ψυχής έναντι του σώματος ως υπεροχή της έναντι της σάρκας, δηλαδή του σαρκικού φρονήματος και μόνον.184 Τούτο όμως δεν είναι απόλυτα σωστό.

Το σώμα απαιτεί ένα ιδιαίτερο σεβασμό. Ο σεβασμός αυτός εκφράζεται με την συντήρηση και υγιεινή διατροφή του, με την φροντίδα της υγείας του, με τον έλεγχο των παρορμητικών τάσεων επάνω του, με την κατά Θεόν άσκηση, με τη νηστεία, με τον εξαγιασμό του διά της μυστηριακής ενώσεως του με το Σώμα και το Αίμα του Χριστού, με την ταφή του. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος στον λόγο του στην Γέννηση του Χριστού και αναφερόμενος στο γεγονός της ενσαρκώσεως του Θεού και Λόγου λέει: «Δευτέραν κοινωνεί κοινωνίαν πολύ της προτέρας παραδοξοτέραν, όσω τότε μεν του κρείττονος μετέδωκεν, νυν δε μεταλαμβάνει του χείρονος».185 Ερμηνεύοντας το γ’ τροπάριο της γ’ Ωδής του κανόνος των Χριστουγέννων ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, και πιο συγκεκριμένα το «μετοχή σαρκός χείρονος», γράφει: «Τότε μεν (ότε δηλαδή τον Αδάμ έπλασεν ο Υϊός) του κρείτονος (της ψυχής) μετέδωκεν εις αυτόν (τον Αδάμ), νυν δε μεταλαμβάνει του χείρονος (του ανθρωπίνου σώματος».186 Η ερμηνεία αυτή είναι μάλλον εσφαλμένη. Το κρείτον είναι το κατ’εικόνα που έδωσε ο Θεός στον Αδάμ και το χείρον η ανθρώπινη φύση την οποία προσέλαβε ο Κύριος με την ενανθρώπησή Του. Παρά ταύτα η διατύπωση του Αγ. Νικοδήμου εκφράζει την άποψη ότι το σώμα είναι κατώτερο της ψυχής.187 Ανάλογη άποψη εκφράζει και ο Μέγας Βασίλειος «η ψυχή και το σώμα ηρεμίας απολαύσαντα, εις την οικείαν φύσιν χωρισθέντα διίστανται, η μεν ψυχή καθάπερ ηνίοχος το φωτοειδές αυτής κάλλος άνωθεν επιλάμπον τω σώματι φαίνουσα, το δε σώμα ως αν βαρύ υφιζάμενον μεν τη ταύτης αξία όχημα δε αυτή προς την ενταύθα χρείαν γινόμενον».188

        Αλλά και ο ιερός Χρυσόστομος, σχολιάζοντας το βιβλίο της Γενέσεως και περιγράφοντας τις διάφορες φάσεις της δημιουργίας, λέγει: «Επι δε του ανθρώπου ουσία τις εστίν ασώματος και αθάνατος πολλήν προς το σώμα την υπεροχήν κεκτημένη και τοσαύτην όσην εικός το ασώματον του σώματος». Απαντά δε διεξοδικά στο ερώτημα: «Τίνος ένεκεν ει τιμιώτερον η ψυχή του σώματος, το έλλατον πρώτον δημιουργείται και τότε και μείζον και υπερέχον;»189 υποστηρίζοντας ότι, όπως όλη η δημιουργία του υλικού κόσμου προπορεύεται αυτής του ανθρώπινου σώματος προηγείται αυτής της τιμιωτέρας ψυχής.

      Το σώμα δεν μας δόθηκε για να το λατρεύουμε ή να το προστατεύουμε εγωκεντρικά. Δεν μας δόθηκε για να πιστοποιούμε με αυτό τον εγωισμό και την φιλαυτία μας. Μας δόθηκε για να δοξάζουμε τον Θεό,190 για να ασκούμε με αυτό την αγάπη μέχρι του σημείου να το μοιραζόμαστε με τους αδελφούς μας και να το προσφέρουμε στους συνάνθρωπούς μας. Το σώμα μας δεν έχει προοπτική ιδιοκτησίας, αλλά αποτελεί μέσω κοινωνίας αγάπης με τους άλλους. Η σωματική μας τατυτότητα δεν παραπέμπει σε εγωιστική κτητικότητα αλλά σε ευθύνη προσφοράς στον Θεό και στον συνάνθρωπο. Αυτό ισχύει και για το νεκρό σώμα. Το νεκρό σώμα δεν είναι πράγμα, όπως το θεωρούν οι νομικοί,191 ούτε και δημόσια περιουσία, όπως επιθυμούν οι πολιτικοί. Είναι υπόμνηση μιας επίγειας παρουσίας και αφυπνιστική πρόκληση μιας αιώνιας, δίχως τέλος, προοπτικής.

        Με αυτή την έννοια, το σώμα απαιτεί ένα ιδιαίτερο σεβασμό. Ο σεβασμός αυτός εκφράζεται με την συντήρηση και υγιεινή διατροφή του, με την φροντίδα της υγείας του, με τον έλεγχο των παρορμητικών τάσεων επάνω του, με την κατά Θεόν άσκηση, με τη νηστεία, με τον εξαγιασμό του διά της μυστηριακής ενώσεως του με το Σώμα και το Αίμα του Χριστού, με την ταφή του. Η Ορθόδοξη Θεολογία όταν βλέπει το σώμα αντικρίζει και την ψυχή.  Το σώμα, όσο ο άνθρωπος είναι στη ζωή, το βλέπει ως κάτι το ιερό, ως θυσιαστήριο επί του οποίου θυσιάζεται, ματώνει, συντρίβεται, μετανοεί, σώζεται η ψυχή του κάθε ανθρώπου. Γι’ αυτό και η βάναυση επέμβαση επάνω του και η υποταγή του στις ορμές που δουλώνουν το αυτεξούσιο, δηλώνουν ασέβεια και αποτελούν βεβήλωση και αμαρτία. Μόλις ο άνθρωπος πεθάνει το σώμα γίνεται λείψανο. Τότε αυξάνει και ο σεβασμός μας σε αυτό. Το λείψανο αποτελεί την ανάμνηση μιας ιερουργίας που μέσα του και δι’ αυτού επιτελούνταν – της σωτηρίας του ανθρώπου- και την υπόμνηση μιας άλλης που τώρα – αγνώστως- συνεχίζεται έξω από αυτό. Το σώμα δεν περιμένει την καταστροφή του αλλά την ανάσταση του, «την ετέρα μορφή του»,192 την εσχατολογική δόξα του, την αναμόρφωση του εις το αρχαίον κάλλος193 μαζί με την ψυχή. Αυτή είναι η αιτία που η εκκλησία προσεγγίζει και το νεκρό σώμα με ιδιαίτερο σεβασμό και αισθήματα ιερά.194

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

176 Ιουστίνου, «Περί Αναστάσεως», Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων, Αθήνα 1995, 4, 229-230

177 Ματσούκας Ν. «Δογματική και Συμβολική Θεολογία», Εκδ. Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 1997, σελ.223

178 Πασχάλιος Ακολουθία, Πεντηκοστάριον, Εκδ. ΦΩΣ, σελ. 8

179 Νικόλαος (Χατζηνικολάου) Μητροπολίτης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, βλ. μν. εργ σελ. 124

180 Ευχολόγιον το Μέγα, εκδ. ΑΣΤΗΡ, 1980, σελ. 414

181 Ησαϊου νγ΄2

182 Μητροπολίτου Ναυπάκτου Ιεροθέου, «Η θεολογική άποψη και η εκκλησιολογικές συνέπειες της καύσεως των νεκρών», στο «Ταφή ή καύση των νεκρών», Ε.Μ.Υ.Ε.Ε., Αθήναι, 2000, σελ. 33

183 Ματθ. Ι’ 28

184 Θάνατος, Ανάσταση και Αιώνια Ζωή, Εκδ. ΕΤΟΙΜΑΣΙΑ, Ιερά Μονή Αγ. Ιωάννου Καρέα, Αθήνα, 2002, σ. 68-70

185 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΗ’ «Εις τα Θεοφάνεια, εί τουν Γενέθλια του Σωτήρος», ΕΠΕ 5:60

186 Νικοδήμου Αγιορείτου, «Εορτοδρόμιον», Εκδ. Ορθοδ. Κυψέλη, 1987, σελ.162

187. Νικόλαος (Χατζηνικολάου) Μητροπολίτης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, βλ. μν. εργ. σελ. 129

188 Περί της εν παρθενία αληθούς αφθορίας, PG 30.760 C-D

189 Ιωάννου Χρυσοστόμου, «Εις την Γέννησιν» ΙΓ’ PG 53. 107-108, ΕΠΕ. Επίσης «Ωσπερ εν τη φύσει κρείττων εστίν η ψυχή του σώματος ούτω κρείσσον εστί το έργο της ψυχής του σώματος. Και ώσπερ εν πρώτοις προηγήσατο η πλάσις του σώματος του εμφυσήματος ούτω και τα σωματικά έργα προηγείται του έργου της ψυχής». (Αββά Ισαάκ, Ασκητικά, Εκδ. Ρηγόπουλος, σελ.290)

190 «Δοξάσατε δη τον Θεόν εν τω σώματι ημών»( Α’ Κορ. Στ΄20), «είτε εσθίετε είτε πίνετε είτε τι ποιείτε, πάντα εις δόξαν Θεού ποιείτε»( Α’ Κορ. Ι’ 31)

191 Κούρτη, Μαρίνου, «Αστικό Δίκαιο Μεταμοσχεύσεων», Εκδ. Π.Ν. ΣΑΚΚΟΥΛΑΣ, Αθήνα 2002, σελ. 111

192 Μαρκ. ιστ’ 12

193 Μικρόν Ευχολόγιον, Εκδ. Αποστολική Διακονία, 1999, Ευλογητάρια Νεκρωσίμου ακολουθίας

194Νικόλαος (Χατζηνικολάου) Μητροπολίτης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, βλ. μν. εργ σελ. 135-139

--------------------------------------------------------------------------------------------

Παρατήρηση: η ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ συνεχίζει την παρουσίαση με τη μορφή σειράς άρθρων της μελέτης “Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΥΠΟ ΤΟ  ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΠΟΨΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ”, του θεολόγου και νοσηλευτή Νικόλαου Στανίτσα.  Πρόκειται για αναθεωρημένης έκδοση του κειμένου που κατατέθηκε ως διπλωματική εργασία στη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστήμιου με επιβλέποντες καθηγητές τους ΚΟΪΟ ΝΙΚΟΛΑΟ, ΦΑΝΑΡΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟ και ΛΟΗ ΝΕΚΤΑΡΙΟ.

pemptousia.gr