Tο ταπεινό φρόνημα, Ζητῶν

Ερωταποκρίσεις Βαρσανουφίου 275, 276

Εἶναι τοῖς πᾶσι γνωστό, σὰν ἔκφραση τοὐλάχιστον, πὼς ἡ τελειότητα τοῦ ταπεινοῦ φρονήματος εἶναι νὰ θεωρεῖ κανεὶς τὸν ἑαυτό του «ὑποκάτω πάσῃς κτίσεως». Ἡ ἔκφραση ἔχει ληφθεῖ ἀπὸ τὸ γεροντικό καὶ ἔχει εὐρεία διάδοση. Ἐννοεῖ ὅτι ἡ ταπείνωση, καὶ γιὰ τὴν ἀκρίβεια τὸ ταπεινὸ τοῦ φρονήματος τοῦ ἀνθρώπου δὲ θὰ πρέπει νὰ περιορίζεται μόνο στοὺς ὁμοίους του συνανθρώπους ἀλλὰ ἀκόμη καὶ σ’ αὐτὰ τὰ ἄλογα ζῶα καὶ τὰ ἄψυχα κτίσματα.

Πολλοὶ ἄνθρωποι ὅμως πιστεύουν ὅτι αὐτὸ ἤδη ἐπιτυγχάνεται ἐὰν ὁ ἄνθρωπος «ψιλῷ λογισμῷ» διανοηθεῖ, ἢ ἔστω, διανοεῖται διαρκῶς τέτοια πράγματα. Κατὰ τοὺς πατέρες, ὅμως, ὅλα αὐτὰ παραμένουν στὸ ἐπίπεδο τῆς ἀνεδαφικῆς φαντασίωσης, ποὺ μᾶλλον ἀπὸ τὸν ἐγωισμὸ τοῦ ἀνθρώπου προέρχονται καὶ οὐδόλως ἀπὸ τὶς ἀρετές του, ἂν ἡ καθημερινὴ πράξη καὶ τριβὴ μὲ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους δὲν τὰ ἐπιβεβαιώσει. Ἡ ἐπίτευξη τῆς τελειότητας τοῦ ταπεινοῦ φρονήματος εἶναι ἕνας ἀγώνας μακρύς, κοπιαστικὸς καὶ δύσκολος καὶ ὄχι ἕνα διανοητικὸ ἐπίτευγμα. Αὐτὸ φαίνεται καὶ ἀπὸ τὶς δύο ἐρωτήσεις (ὑπ. ἀριθμ. 275, 276) ποὺ κάποιος μοναχὸς ὑποβάλλει στὸν «ἄλλο» γέροντα, τὸν ἀββὰ Ἰωάννη, γι’ αὐτὸ τὸ θέμα:

«Ἐάν τις λογίζηται ἑαυτὸν ὑποκάτω πάσης κτίσεως, μὴ συμφωνῇ δὲ καὶ ἡ πρᾶξις, ἆρα τί ἐστι;»

Ἔτσι ὅπως διατυπώνει ὁ μοναχὸς τὴν ἐρώτησή του φαίνεται νὰ ῥωτᾶ γιὰ τὴν περίπτωση τῶν ἀνθρώπων ποὺ ἀναφερθήκαμε ἤδη οἱ ὁποῖοι «ψιλῷ λογισμῷ» «λογίζονται» πὼς ἔφτασαν στὰ ἔσχατα μέτρα τῆς ταπείνωσης. Ὁ ἀββὰς Ἰωάννης ὅμως εἶναι κατηγορηματικός:

«Ὅσο δὲ βρίσκεις τὴν πράξη σύμφωνη μὲ τὴ συνείδηση, οὔτε ἐκείνη εἶναι ἀληθινή, ἀλλὰ χλεύασμα τῶν δαιμόνων».

Αὐτὸ ποὺ ἀπαντάει ὁ ἀββὰς δὲν εἶναι ὅτι αὐτὸς ὁ λογισμὸς εἶναι λανθασμένος μέν, ἀλλὰ καλοπροαίρετος ἴσως, ἀλλά, ἀντίθετα, τὸν ὀνομάζει «χλεύη δαιμόνων». Γιὰ τὸν θεοφόρο δηλαδὴ ἄνθρωπο, ποὺ γνωρίζει καλὰ τὰ τεκταινόμενα τοῦ ἀοράτου πολέμου σὲ κάθε ἄνθρωπο, αὐτὴ ἡ «προσπάθεια πρὸς τὴν ἀρετὴ», ὅπως πιθανὸν νὰ τὴν ὀνόμαζε ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος, δὲν εἶναι τίποτα ἄλλο παρὰ μιὰ καλοστημένη δαιμονικὴ παγίδα. Καὶ ἂν τὴ δοῦμε κι ἐμεῖς μ’ αὐτὸ τὸ μάτι, καταλαβαίνουμε τὸν προφανῆ σκοπό της: Νὰ δημιουργήσει ἀνεπαίσθητα στὸν ἄνθρωπο τὴν αἴσθηση ὅτι μὲ αὐτὸ ποὺ κάνει ἔχει ἤδη εὐαρεστήσει τὸ Θεό. Πρόκειται δηλαδὴ γιὰ μιὰ ταπεινολογία καὶ ταπεινοσχημία ταυτόχρονα, χωρὶς κανένα μὲν ἐξωτερικὸ σημεῖο, τὸ ὁποῖο θὰ μποροῦσαν νὰ ἀντιληφθοῦν οἱ ἄνθρωποι, ποὺ διαδραματίζεται ὡστόσο ἐντὸς τῆς καρδίας τοῦ ἀνθρώπου καὶ ποὺ γι’ αὐτὸν ἀκριβῶς τὸ λόγο εἶναι καὶ πιὸ ἐπικίνδυνη: Ἔχει τὰ στοιχεῖα τῆς «ἐγκυρότητας», ἀφοῦ γίνεται «ἐν κρυπτῷ», καὶ στερεῖται ἔξωθεν βοήθειας, ἀφοῦ δὲ γίνεται ἀντιληπτὴ οὔτε κι ἀπὸ αὐτὸν τὸν κάτοχό της (ὁ ὁποῖος νομίζει ὅτι προάγεται στὴν ἀρετή).

Βέβαια ἕνας ἄνθρωπος ὁ ὁποῖος ἀσκεῖται συστηματικὰ στὴν ἀρετή, ὅπως εἶναι ἕνας μοναχός, ἂν προσέξει, εὔκολα διαπιστώνει τὸ κίβδηλο ἑνὸς τέτοιου λογισμοῦ. Καὶ φαίνεται πὼς καὶ ὁ μοναχὸς στὴν περίπτωσή μας τὸ εἶχε ἀντιληφθεῖ αὐτό, μιὰ καὶ διεπίστωσε ὅτι δὲ συμφωνοῦσε ἡ πράξη μὲ τὸ λογισμό, ἀλλὰ εἶχε ἄλλο προβληματισμὸ ποὺ διατυπώνει καλύτερα στὴν ἑπόμενή του ἐρώτηση:

«Οὐχ ὅτι, πάτερ, ἔχω ἐμαυτὸν ὅτι εἰμὶ ὑποκάτω πάσης κτίσεως· ἀλλ’ ὅτι ὅταν ἐρευνῶ τὴν συνείδησιν, εὐρίσκω ἐμαυτὸν ὑπεύθυνον τοῦ ὀφείλειν εἶναι ὑποκάτω πάσης κτίσεως, ἆρα οὖν καὶ τοῦτο χλεύη δαιμόνων ἐστίν;»

Τὸ «λογίζομαι», τοῦ λέει, δὲν τὸ ἐννοῶ ὅτι τὸν «ἔχω», ὅτι πιστεύω ὅτι ὁ ἑαυτός μου εἶναι κάτω ἀπὸ τὸ κάθε τί, ἀλλὰ ὅτι, μὲ τὴ διάνοιά μου λογαριάζοντας, βρίσκω, (χωρὶς ὡστόσο νὰ τὸ ἔχει ἀποδεχθεῖ καὶ ἡ καρδιά μου), ὅτι θὰ ἔπρεπε νὰ βρίσκομαι κάτω ἀπὸ τὸ κάθε τί. Καὶ τοῦτο γιατὶ εἶναι τέτοια ἡ ἁμαρτωλότητα ποὺ βρίσκω στὸν ἔσω ἄνθρωπο ποὺ ὁποιοσδήποτε ἀντικειμενικὸς ἔλεγχος, σ’ αὐτὸ τὸ συμπέρασμα θὰ καταλήξει.

Ἡ ἀπάντηση τοῦ ἀββᾶ δείχνει καὶ τὸ δρόμο γιὰ νὰ φθάσει κανεὶς στὴ γνησιότητα τοῦ μέτρου ταπείνωσης τῶν ἁγίων καὶ ὄχι στὴ δαιμονικὴ κίβδηλη ἀπομίμησή του:

«Τώρα, ἀδελφέ, ἄρχισες νὰ ὀρθοποδεῖς λίγο· διότι αὐτὴ εἶναι ἡ ἀλήθεια. …»

Αὐτὴ ἡ «ἔρευνα τῆς συνείδησης» ποὺ κάνει ὁ μοναχός, εἶναι καὶ ἡ ἀρχὴ ποὺ πρέπει νὰ κάνει ὁ κάθε χριστιανὸς ποὺ θέλει νὰ ἀποκτήσει ταπεινὸ φρόνημα. Πρῶτα ὁ νοῦς θὰ παράγει ταπεινοὺς λογισμούς, καὶ στὴ συνέχεια μὲ τὴ χάρη τοῦ Θεοῦ θὰ φωτιστεῖ καὶ ἡ καρδιὰ γιὰ νὰ στερεωθεῖ στὴν ταπείνωση. Ὁ ἀββὰς λέγει στὸν μαθητή του τὸ προϊὸν τῆς ἐμπειρίας του: Φωτισμένος ἤδη ἀπὸ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα βλέπει ὅτι πραγματικὰ ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὁ μόνος ποὺ ἁμαρτάνει, δηλαδὴ ποὺ ἀρνεῖται νὰ ἐκπληρώσει στὴν ἐντέλεια τὸ θεῖο θέλημα, ἀπὸ ὁλόκληρη τὴν κτίση. Ἄρα κατὰ πνευματικὴ ἀξία βρίσκεται ὑπὸ κάτω αὐτῆς. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἡ κατάσταση τῆς ἁμαρτωλότητος ποὺ βιώνει ὁ ἄνθρωπος στὴ μεταπτωτική του κατάσταση εἶναι στὰ μάτια τοῦ Θεοῦ χειρότερη ἀπὸ τὴν κατάσταση τοῦ ἀσυνείδητου ποὺ ἔχουν τὰ ζῶα, τὰ ὁποῖα ἐν τούτοις δὲν ξεφεύγουν ἀπὸ τὰ ὄρια στὰ ὁποῖα τὰ ἔχει θέσει. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ γέροντας λέει στὴν ἀπάντησή του «αὐτὴ εἶναι ἡ ἀλήθεια».

Ἡ διαπίστωση αὐτὴ ὅμως, δὲν εἶναι παρὰ ἡ ἀρχὴ ποὺ κάνει ὁ ἄνθρωπος στὴν πορεία του γιὰ τὴν ταπείνωση. Μένει ὁ δύσκολος δρόμος νὰ καταυγασθεῖ ἡ καρδιά του ἀπὸ τὴ χάρη τοῦ Θεοῦ ὥστε αὐτὸ ποὺ διαπιστώθηκε ἀπὸ τὸ νοῦ νὰ γίνει βίωμα καὶ διαρκής κατάσταση τῆς καρδιᾶς ἀπαλλαγμένο φυσικὰ ἀπὸ ὁποιασδήποτε μορφῆς φαντασιώσεις σὰν αὐτὲς μὲ τὶς ὁποῖες ξεκινήσαμε. Τὸ πότε καὶ τὸ πῶς ὅμως ἐδῶ ἀνήκει στὸ Θεό, τὴ βοήθεια τοῦ ὁποίου ἐπικαλεῖται ὁ γέροντας γιὰ τὸ μαθητή του: «… Εἴθε ὁ Θεὸς νὰ σὲ ὁδηγήσει στὸ μέτρο ἐκεῖνο, ὥστε νὰ ἔχεις τὸν ἑαυτό σου κάτω ἀπὸ κάθε κτίση.»

Ἀπὸ τὸ εἶδος τῆς εὐχῆς φαίνεται πὼς αὐτὸ τὸ μέτρο εἶναι καὶ τὸ τέλος, τὸ πλήρωμα, αὐτοῦ τοῦ ἀγῶνα.

Ζητῶν