Η αποκαθήλωση των παλαιών συμβόλων και η ανάρτηση των νέων (β)

τού Θ. Ι. Ρηγινιώτη

Παραδοσιακοί πολιτισμοί και κυρίαρχος πολιτισμός

Οι παραδοσιακοί πολιτισμοί, που η εκάστοτε θρησκεία κατέχει σ’ αυτούς κεντρική θέση, αυθαίρετα υπονομεύονται ως κατώτεροι από το σύγχρονο δυτικό καπιταλισμό. Έτσι, ενώ δήθεν γίνονται σεβαστοί, στην πραγματικότητα υποβιβάζονται στο επίπεδο της «ανάμνησης» και «αναπαράστασης» ως νεκροί! «Πρέπει να γίνει έτσι, γιατί οι παραδοσιακοί πολιτισμοί δεν ευνοούν την κούρσα του κερδοσκοπικού ανταγωνισμού, ενδιαφέρονται για τον άνθρωπο και όχι για «δείκτες ανάπτυξης», και επιπλέον περιέχουν και το στοιχείο της επανάστασης, άκρως επικίνδυνο για τους κατόχους της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας στην εποχή μας!

Κορυφώνεται έτσι πλέον η άνοδος της ανθρωπότητας στη φαντασιακή «μεγαλειώδη κλίμακα του εξελικτισμού, που τοποθετούσε τους άγριους στο κατώτερο σκαλί, τους βάρβαρους στο μεσαίο, και στο πιο ψηλό τους πολιτισμένους Ευρωπαίους. Η κλίμακα αυτή, που γράφει «μόνον άνοδος», γι’ αυτό και ανταποκρίνεται στο αισιόδοξο, βασικά, δόγμα της παγκόσμιας προόδου, σύμφωνα με το οποίο όλοι οι λαοί, όλων των βαθμίδων, θα φτάσουν κάποτε τα ύψη του ευρωπαϊκού πολιτισμού (όσοι επιζήσουν, φυσικά, σύμφωνα με το συγγενικό δόγμα της κοινωνικής «φυσικής επιλογής») – αυτή λοιπόν η ανοδική κλίμακα του πολιτισμού ταυτίζει, ουσιαστικά, ... την ανθρωπότητα με τη λεγόμενη Δύση: όλοι οι άλλοι λαοί δεν είναι τίποτε άλλο παρά υπανάπτυκτοι Ευρωπαίοι» (Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, προλεγόμενα στην Άγρια Σκέψη του Claude Levi Strauss, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1977, σελ. 23). Βλ. σχετικά Erla Zwingle, «Τα αγαθά, οι άνθρωποι, οι ιδέες κυκλοφορούν. Οι πολιτισμοί αλλάζουν», περιοδικό National Geographic ΕΛΛΑΔΑ, τομ. 3, νο 2, Αύγουστος 1999, σελ. 50-71.

Η μετάβαση μιας κοινωνίας από την «παραδοσιακή» στη «σύγχρονη» εποχή είναι μια πολύπλοκη διαδικασία, κατά την οποία μια τοπική κοινωνία (σε επίπεδο κοινότητας, πόλης ή χώρας ολόκληρης) μεταμορφώνεται σταδιακά αποβάλλοντας τον τοπικό πολιτισμό και υιοθετώντας το λεγόμενο «δυτικό πολιτισμό», που εκπροσωπείται σήμερα από τον τρόπο ζωής του λευκού (κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά –σε τομείς όπως λ.χ. ο αθλητισμός) ανθρώπου των αστικών κέντρων των Η.Π.Α. και της δυτικής Ευρώπης, όπως τουλάχιστον μεταφέρεται και επιβάλλεται μέσω των μηχανισμών προώθησης υλικών και πνευματικών αγαθών (π.χ. μουσική) σε παγκόσμια κλίμακα.

Βασικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης εποχής για κάθε κοινωνία είναι η εδραίωση του κυρίαρχου ρόλου της τεχνολογίας σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα (τεχνολογίας συνήθως εισαγόμενης ή παραγόμενης από τοπικούς αντιπροσώπους πολυεθνικών εταιριών), η αντικατάσταση της παραγωγής ή δημιουργίας των απαραίτητων για τη ζωή προϊόντων και υπηρεσιών με την αγορά έξωθεν, ο προσανατολισμός σε ορθολογική οικονομική ανάπτυξη με κύριο στόχο το κέρδος (αντί άλλων αξιών, π.χ. της ποιότητας), με παράλληλη άμβλυνση κριτηρίων όπως ο σεβασμός προς τον άνθρωπο, το εκτρεφόμενο ζώο, τη γη κ.τ.λ., η μαζικότητα στην παραγωγή και τις κοινωνικές εκδηλώσεις (μαζική ενημέρωση, μαζική μεταφορά, μαζική ψυχαγωγία, «μαζική έξοδος» του Σαββατοκύριακου κ.τ.λ.), ο καταναλωτισμός και βέβαια, σε διαλεκτική σχέση με τα παραπάνω, ο εξατομισμός του ανθρώπου, με τη ρήξη της παραδοσιακής έννοιας της ομάδας και τον αναπροσανατολισμό του ενδιαφέροντος του ανθρώπου, ατόμου πλέον, μορίου ενός «κοινού», μιας «μάζας», στον εαυτό του και τις φυσικές προεκτάσεις του (πυρηνική οικογένεια και υποκατάστατα). Τα στοιχεία αυτά εκτοπίζουν άλλα του τοπικού πολιτισμού, ιδίως τα αντίθετα ή περιττά προς το νέο προσανατολισμό της κοινωνίας, μεταξύ των οποίων η προσωπική σχέση του ανθρώπου με τα στοιχεία του φυσικού ή ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, η δυνατότητα άμεσης χρήσης των πρωτογενών στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος για την ικανοποίηση των ιδίων αναγκών και η βιωματική συμμετοχή στο χώρο της παραδοσιακής θρησκευτικότητας (στο επίπεδο της λαϊκής ή της επίσημης θρησκείας), που μεταφράζεται σε κατάργηση της ιερότητας ως χαρακτηριστικού της φύσης, μη νοουμένης πλέον ως κτίσεως. Φυσικά αναπτύσσεται ρεύμα δημιουργίας πολιτιστικών συλλόγων και σχολών εκμάθησης τοπικών χορών και μουσικών οργάνων (για τη «διάσωση της παράδοσης», που ο καθένας την αντιλαμβάνεται διαφορετικά) και τέλος η επιστήμη της λαογραφίας περιμαζεύει τα συντρίμμια του πάλαι ακμαίου τοπικού πολιτισμού και τα τοποθετεί στον οικείο χώρο κάποιου λαογραφικού μουσείου αφήνοντας απ’ έξω κάποια γραφικά κατάλοιπα, προσφερόμενα για τουριστική και γενικότερα οικονομική αξιοποίηση.

Ας δώσω δυο κουβέντες ενός Βρετανού ορθόδοξου στοχαστή, για την επιβολή του σύγχρονου «ορθολογισμού» στην παραδοσιακή ματιά: «Με τη φράση «αποϊεροποίηση της φύσεως» αναφέρομαι ουσιαστικά σ’ εκείνη τη διαδικασία που εξόρισε από τη σκέψη μας την πνευματική σημασία και γνώση του κτιστού κόσμου και μας οδήγησε στο σημείο να αντικρίζουμε τα πράγματα και τα πλάσματα σαν να μη διαθέτουν καμιά ιδιότητα ιερότητας ή αγιότητας. Είναι μια διαδικασία που μας συνήθισε να θεωρούμε τον κτιστό κόσμο ως μια σύνθεση τυφλών δυνάμεων, χωρίς κανένα ουσιαστικό νόημα, προσωπικότητα και χάρη, που μπορούμε έτσι να εξερευνήσουμε, να εκμεταλλευτούμε, να χειριστούμε και να καταναλώσουμε προς χάριν των δικών μας επιστημονικών και οικονομικών συμφερόντων» (Philip Sherrard, Ο βιασμός του ανθρώπου και της φύσεως, μτφρ. Ιωσήφ Ροηλίδη, εκδ. «Δόμος», Αθήνα 1994, ISBN 960-7217-99-3, σελ. 117-118).

Δες, ας πούμε, πώς αντιμετωπίζεται ο κόσμος, η φύση, ο άνθρωπος, σε έργα που αντανακλούν τη δική μας παράδοση (παραδοσιακή κουλτούρα, για να το πω «δόκιμα»), όπως τα: Ηλία Βενέζη, Αιολική Γη, πρώτο μέρος, κεφ. τέταρτο, Παντ. Πρεβελάκη, Ο Ήλιος του Θανάτου, κεφ. 6, Ιω. Κονδυλάκη, Ο Πατούχας, κεφ. Α΄ (τα περί «χιμαιρικού κόσμου»).

Ενώ όμως όλα αυτά τίθενται στο μουσείο (ο νέος άνθρωπος απλά αδυνατεί να επικοινωνήσει μαζί τους, διότι έχει «τις χάρες της τεχνολογίας», που τον μαγεύουν και τον οδηγούν σε συγκεκριμένα μόνον πολιτισμικά μονοπάτια, ενώ η σχολική εκπαίδευση επίσης είναι παροπλισμένη και εξευτελισμένη στον τομέα αυτό), προάγεται ως «μοντέρνο» το πολιτισμικό μήνυμα άλλων, εξωτικών πολιτισμών! Ο δυτικός άνθρωπος π.χ. ριγεί από συγκίνηση μπροστά στην επιστολή του Ινδιάνου αρχηγού Σηατλ στον Πρόεδρο των ΗΠΑ Φρανκλίνο Πηρς το 1854 ή στο μήνυμα των Ιροκέζων στο δυτικό κόσμο (βλ. Ιροκέζικης Ομοσπονδίας των Έξι Εθνών, Άκου Χλωμοπρόσωπε (μήνυμα των Ιροκέζων στον Δυτικό Κόσμο), μτφρ. Βασ. Παπακριβόπουλου, εκδ. «Ελεύθερος Τύπος», Αθήνα 1991) και αγνοεί ότι και ο ίδιος διαθέτει έναν παραδοσιακό πολιτισμό με τις ίδιες ακριβώς αξίες που είχε και ο πολιτισμός των Ινδιάνων! Αγνοεί π.χ. ότι περίπου την ίδια εποχή με το Σηατλ, ο φτωχός ορθόδοξος άγιος της υπαίθρου Παππουλάκος υπερασπιζόταν με αυτοθυσία το ίδιο ακριβώς αξιακό σύστημα (και κάτι παραπάνω: την ένωση με το Θεό).

Είναι κι εδώ σύμπτωση που προβάλλεται ένας παγανιστικός πολιτισμός και αφήνονται στη λήθη οι χριστιανικοί πολιτισμοί των ευρωπαϊκών λαών (και μάλιστα οι αρχαίοι, πιο αγνοί και εντελώς ορθόδοξοι χριστιανικοί πολιτισμοί τους;)

Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό ότι το θρυλικό πλοίο της σπουδαίας οικολογικής οργάνωσης Greenpeace (που ειλικρινά θαυμάζω την αυτοθυσία των μελών της) φέρει το όνομα «Rainbow Warrior» (Πολεμιστής του Ουράνιου Τόξου), εμπνευσμένο από μια προφητεία των αυτοχθόνων της Νότιας Αμερικής για μια ομάδα πολεμιστών που θα κατεβεί από το ουράνιο τόξο να υπερασπιστεί τον κόσμο στους καιρούς της έσχατης διαφθοράς. Θα δούμε άραγε ποτέ, εμείς εδώ στην Ελλάδα, κάποια οικολογική πρωτοβουλία να τιτλοφορείται «Γέροντας Παΐσιος», δηλαδή να αναφέρεται σ’ έναν άνθρωπο που (ζώντας στα αγιορείτικα δάση και έχοντας ενωθεί με τον Τριαδικό Θεό –πράγμα που φαίνεται αποκρουστικό στο σύγχρονο πολιτισμικό μοντέλο και γίνεται αποδεκτό μόνον αν κατανοηθεί με όρους ανατολικού διαλογισμού) αληθινά είχε γίνει «ένα με τα πλάσματα»;

Όλα αυτά δεν είναι καθόλου άσχετα με την αποκαθήλωση του σταυρού από τις σχολικές αίθουσες. Αντίθετα είναι βήματα στον ίδιο δρόμο.

Ορθόδοξη Ομάδα Δογματικής Έρευνας