Ο youtuber, η επιστήμη και η κοινωνία των «δύο ταχυτήτων»

 

Είδα πρόσφατα τη συνέντευξη γνωστού δημοφιλούς youtuber και αστροφυσικού Astronio. Μία από τις επισημάνσεις του, ορθότατη κατ’ εμέ, ήταν ότι πρέπει οι επιστήμες να εκλαϊκευτούν και να γίνουν όσο το δυνατόν πιο κατανοητές από το ευρύτερο κοινό. Ο προικισμένος εκλαϊκευτής Astronio είπε, μεταξύ άλλων, ότι ο εικοστός πρώτος αιώνας έχει ανθρώπους «δύο ταχυτήτων»: από τη μια είναι οι επιστήμονες, οι οποίοι κατανοούν ικανοποιητικά τον κόσμο, από την άλλη δε είναι οι απλοί και ανενημέρωτοι άνθρωποι που, από επιστημονική σκοπιά, είναι σαν να ζουν δύο ή και τρεις αιώνες πίσω (πιστεύοντας, για παράδειγμα, στην αστρολογία), με αποτέλεσμα να είναι σχεδόν ανίδεοι των σύγχρονων διλημμάτων και να εμφορούνται από άκρατο ρομαντισμό. Το συμπέρασμά του, ότι οι επιστήμες πρέπει να διαδοθούν στο ευρύτερο κοινό, το συμμερίζομαι απόλυτα.

Οι αντιρρήσεις μου είναι όμως στο άλλο, τις υποκείμενες πεποιθήσεις του συγκεκριμένου βιντεοπαραγωγού, και συγκεκριμένα την άποψή του για την κοινωνία μας, η οποία μου φαίνεται κάπως απλοϊκή. Αρχικά, ο Astronio μου έχει κατά καιρούς δώσει την υποψία ότι θεωρεί την εποχή μας ένα είδος εποχής αλματώδους εξυπνάδας και καλοσύνης. Για παράδειγμα, όταν μια τηλεοπτική εκπομπή υπέκλεψε το βίντεό του, με τη συνέντευξη από το robot «Σοφία», και την παρουσίασε σαν δική της συνέντευξη, ο Astronio εναντιώθηκε (ορθότατα, φυσικά) και κατόπιν δήλωσε ότι αυτός είναι ο λόγος που όλο και περισσότεροι νέοι άνθρωποι έχουν εγκαταλείψει την τηλεόραση υπέρ του διαδικτύου, επειδή εκείνη είναι γεμάτη ψευτιά. Αυτό, που προφανώς ελέχθη από τον ίδιο εν τη ρύμη του λόγου, εμπεριέχει συγχρόνως δύο ιδέες, που θεωρώ εξίσου άστοχες: ότι αφενός οι νέοι είναι γεμάτοι ειλικρίνεια και δεν αντέχουν το ψέμα και, αφετέρου, ότι το διαδίκτυο δεν βρίθει ψεμάτων (και ασχετοσύνης, δεδομένου ότι πολλοί άρχισαν να πιστεύουν σε συνωμοσιολογίες, ακραίες ιδεολογίες ή ακόμη και στην επίπεδη γη, εξαιτίας κάποιου video που έτυχε να δουν) τόσο η τηλεόραση, αν όχι και περισσότερο. Νομίζω πως οι σημερινές συνθήκες μας επιβάλλουν να δεχτούμε μια βασική αλήθεια: ο κόσμος σήμερα, αν είναι να καταστραφεί, δεν μπορεί να καταστραφεί παρά με τη χρήση επιστημονικών μεθόδων και γνώσεων. Με ποιον τρόπο μπορεί, για παράδειγμα, να καταστρέψει την ανθρωπότητα ένας αστρολόγος; Οι θιασώτες ψευδοεπιστημονικών πεποιθήσεων ασφαλώς δεν διαθέτουν καλή (ίσως ούτε καν ικανοποιητική) επιστημονική κατάρτιση. Αν λοιπόν καταστραφεί αυτός ο πλανήτης, δεν πρόκειται αυτό να γίνει από κάποιον δημιουργιστή (creationist), επιπεδιστή (flat-earther) ή αστρολόγο. Αυτοί το πολύ-πολύ που μπορούν να καταστρέψουν, και κυρίως ο τελευταίος, είναι το πορτοφόλι όσων τους εμπιστεύονται. Ίσως αντιτείνει κανείς ότι υπάρχουν ψευδοεπιστήμες, σαν τον αντιεμβολιασμό, που μπορούν να ωθήσουν ανθρώπους να μην εμπιστεύονται τους επιστήμονες, με αποτέλεσμα την άδικη απώλεια αρκετών ανθρώπινων ζωών. Είναι αλήθεια ότι η πεισματική άγνοια μπορεί να καταστεί επικίνδυνη. Η δικλείδα ασφαλείας που έχουμε όμως σήμερα, προς το παρόν τουλάχιστον, είναι ότι αρωγός των επιστημών είναι το κράτος. Αυτό επιβάλλει την επιστήμη από νωρίς, στην εκπαίδευση, και με διάφορους νόμους και περιορισμούς. Με όλα αυτά, ασφαλώς, δεν επιθυμώ ούτε να υποτιμήσω την τόσο αξιόλογη εκλαϊκευτική προσπάθεια που ο εν λόγω λαμπρός youtuber έχει καταβάλλει. Μονάχα να υπογραμμίσω ένα σύνηθες «τυφλό σημείο» μας: είναι ίσως ευνοϊκό για τους επιστήμονες να βλέπουν σαν μεγαλύτερο εχθρό τους τις γενικά ασήμαντες (αν και ορισμένες έχουν κάμποση πολιτική επιρροή) και περιθωριακές ομάδες που αμφισβητούν τα επιτεύγματα στον χώρο τους. Αυτό όμως, όπως είπαμε ήδη, δεν το καθιστά αναγκαστικά και εύλογο.

Πολύ πιο πιθανή και εύλογη μου φαίνεται η άποψη του Carl Sagan ότι ίσως ο χειρότερος μελλοντικός κίνδυνος του σύγχρονου κόσμου θα ήταν η προοπτική όλη η προηγμένη τεχνολογία και η επιστήμη να έρθει στα χέρια κάποιου φονταμενταλιστή, με παρανοϊκά επικίνδυνους στόχους. Εκείνος θα μπορούσε θεωρητικά, αν το ήθελε, να επηρεάσει κάποτε την πορεία ενός αστεροειδή ή μετεωρίτη, φέρνοντάς τον σε επαφή με τον πλανήτη μας, ώστε να επέλθει ταχύτερα το τέλος του κόσμου. Η άλλη αντίρρηση απέναντι σε όσα έχει πει ο Astronio, και πάλι στη συγκεκριμένη εκπομπή, είναι ο «επιστημονικός ελιτισμός» του. Συγκεκριμένα, θεωρώ υπεραπλουστευτική την άποψη ότι οι επιστήμονες και οι απλοί άνθρωποι είναι δύο διαφορετικές και διακριτές μεταξύ τους ομάδες, με τη γνώση και τον ρεαλισμό να χαρακτηρίζουν τη μία, ενώ την επιστημονική άγνοια και τον αφελή ρομαντισμό, την άλλη. Σήμερα οι επιστήμες προχωρούν με τέτοιες ταχύτητες, που είναι πρακτικά αδύνατο για έναν επιστήμονα/ειδικό να έχει μια καλή εποπτεία πολλών άλλων επστημονικών χώρων, εκτός του δικού του.

Ας τολμήσω ένα αμφιλεγόμενο παράδειγμα: πολλοί από τους συνωμοσιολόγους (αναφέρομαι κυρίως στις «εμπροσθοφυλακές» των κινημάτων αυτών), κατά την πρόσφατη πανδημία του τελευταίου κορωνοϊού, δεν ήταν απλοί και ολιγογράμματοι. Αντίθετα, αρκετοί εξ αυτών διέθεταν πανεπιστημιακά πτυχία και πιστοποιήσεις, αλλά σε γενικές γραμμές είχαν σοβαρή άγνοια για τα ζητήματα επί των οποίων επέμεναν πεισματικά να τοποθετούνται. Πολλοί από αυτούς ήταν νοσηλευτές, δικηγόροι, διδάκτορες, δάσκαλοι και καθηγητές. Σε ποια κατηγορία, κατά Astronio, θα τους κατατάσσαμε όλους αυτούς; Η απάντηση είναι ότι δεν είναι ούτε επιστήμονες-ειδικοί (αφού μιλούσαν χωρίς να έχουν ιδέα), ούτε όμως και απλοί απαίδευτοι (αφού διέθεταν μάλλον ικανοποιητικές γνώσεις σε άλλους τομείς). Θα πρέπει λοιπόν να βρούμε μια τρίτη κατηγορία, ανάμεσα στις δύο γνωστές, που να τους περιγράφει. Κατά τη γνώμη μου, αυτή πρέπει να είναι η ακόλουθη: «δοκησίσοφος». Ο δοκησίσοφος είναι, με τον τρόπο του, προϊόν του καιρού μας, της εποχής όπου οι γνωστικοί κλάδοι έχουν αναπτυχθεί ανεξέλεγκτα, ως το σημείο ο ειδικός ενός τομέα να είναι για έναν άλλο τομέα ακριβώς (ή τέλος πάντων περίπου) όσο ανειδίκευτος είναι και κάποιος άλλος για τον δικό του τομέα. Δεν βλέπουμε αυτό, άραγε, κάθε φορά που γίνεται ένας σεισμός, τους ιατρούς, τους διπλωμάτες και τους νομικούς να είναι εξίσου άσχετοι και να επιθυμούν να ενημερωθούν όπως όλοι μας; Και αντίστροφα, δεν συμβαίνει το ίδιο όταν ένας γιατρός βρίσκεται αντιμέτωπος με τον νόμο ή όταν ένας σεισμολόγος έχει κάποιο σοβαρό πρόβλημα υγείας; Αν όμως δεν γνωρίζει κανείς το ειδικό πεδίο μιας επιστήμης, πιθανώς ν’ αγνοεί επίσης και τις δυσκολίες και ηθικά διλήμματα με τα οποία αυτή είναι συνυφασμένη. Για παράδειγμα, όσο και αν έχει εμβαθύνει κανείς στον χώρο της αστρονομίας, είναι δύσκολο να είναι εξοικειωμένος με τα ζητήματα της τεχνητής νοημοσύνης, και μάλλον απίθανο να έχει ενημερωθεί ενδελεχώς για τα προβλήματα που συνυφαίνονται με την κλωνοποίηση, και τους υπόλοιπους τομείς της βιοτεχνολογίας. Από εκεί και πέρα, μπορεί κανείς ν’ αναγνωρίζει ότι όσο και αν γνωρίζει κάποια πράγματα, σε άλλα δεν είναι παρά από «μαθητούδι», ή μπορεί να παρασυρθεί και να εκφέρει άποψη για πράγματα που ελάχιστα γνωρίζει[1].

Καταλήγοντας, στη διαπίστωση του Astronio θα πρέπει ν’ αποκριθούμε ότι, στην πραγματικότητα, δεν είναι μόνο δύο οι «ταχύτητες» στις σύγχρονες κοινωνίες μας, αλλά πολλές. Όχι μόνο διότι υπάρχουν πολλά επίπεδα γνώσης και άγνοιας (για παράδειγμα, ένας δημιουργιστής δεν είναι, από γνωστική άποψη, στην ίδια θέση μ’ έναν υποστηρικτή της επίπεδης γης), αλλά και διότι, το βασικότερο, κατά κανόνα δεν υφίσταται ένα ειδικό επιστημονικό «ιερατείο» που να έχει εποπτεία όλων επίμαχων επιστημονικών εξελίξεων και να λαμβάνει αποφάσεις γι’ αυτά. Αποφάσεις λαμβάνουν, για την ώρα, κυρίως οι πολιτικοί, αλλά και εκείνοι είναι γενικά απίθανο να συγκεντρώνουν τις προϋποθέσεις για μια τέτοια συνολική ενημέρωση που να τους καταστήσεις γνώστες των πάντων. Οπότε τι να κάνουμε; Να εμπιστευόμαστε τους ειδικούς, θα έλεγε κανείς. Ομολογουμένως, δεν είναι και κακή ιδέα. Το πρόβλημα είναι όμως ότι αν δεν γνωρίζεις καθόλου έναν γνωστικό κλάδο, δεν αποκλείεται να μην γνωρίζεις ούτε ποιοι είναι οι «ειδικοί» σε αυτόν. Για παράδειγμα, οι ανά τον κόσμο δημιουργιστές, για να τους θυμηθούμε πάλι, δεν διστάζουν να επικαλούνται ακούραστα προσωπικότητες σαν τον Duane Gish και τον Michael Behe, θεωρώντας τους σαν κατ’ εξοχήν ειδικούς, και αγνοώντας πως οι απόψεις τους έχουν για τους βιολόγους την ίδια αξία που θα είχαν για την Ένωση Φυσικών οι αστρολογικές προβλέψεις μιας μεσημεριανής τηλεοπτικής εκπομπής.

Σημειώσεις

[1] Αυτός ο τελευταίος «πειρασμός» είναι τόσο κοινός, που μπορεί να έχουμε υποπέσει σε αυτόν λίγο-πολύ όλοι μας, συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του Astronio, ο οποίος κάποια στιγμή έκανε την παρακάτω δήλωση, που θα εξέπληττε μάλλον δυσάρεστα έναν ειδήμονα στον χώρο της φιλοσοφίας: «Για να είμαι ειλικρινής αμφισβητώ το κατά πόσο είναι πολλοί οι επιστήμονες που υποστηρίζουν κάτι τέτοιο. Αυτή είναι μια αρκετά παλιά αντίληψη που ανήκει στο φιλοσοφικό ρεύμα του ιδεαλισμού. Ο πιο γνωστός εκφραστής αυτής της αντίληψης ήταν ο Πλάτωνας. Σύμφωνα με τον ιδεαλισμό, κάθε υλικό φαινόμενο είναι παράγωγο του νου. Δηλαδή ο νους, η σκέψη και η συνείδηση προϋπάρχει της ύλης. Αυτό όπως αντιλαμβάνεστε είναι η βάση των περισσότερων –αν όχι όλων- των θρησκειών». Προφανώς ο Astronio, όντας ο ίδιος πεπεισμένος άθεος υλιστής, εξομοιώνει όλα τα μη άθεα κα υλιστικά πιστεύματα σαν αυτά να πιστεύουν λίγο-πολύ το ίδιο πράγμα.

 

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα (“Η ανθρώπινη συνθήκη”, 1935) είναι έργο του, βέλγου, Ρενέ Μαγκρήτ.

Ο youtuber, η επιστήμη και η κοινωνία των «δύο ταχυτήτων» - Αντίφωνο (antifono.gr)