Το ΑΠΕ-ΜΠΕ θυμάται τη 19η Μαΐου 1919

«Την πατρίδαμ’ έχασα, έκλαψα και πόνεσα. Λύουμαι κι αροθυμώ, ν’ ανασπάλω κι επορώ»

Στις 19 Μαΐου, 1919 με την αποβίβαση του Κεμάλ Ατατούρκ στη Σαμψούντα, άρχισε η δεύτερη και σκληρότερη φάση της Ποντιακής Γενοκτονίας. Περίπου 353.000 Έλληνες από τον μικρασιατικό Πόντο εξοντώθηκαν την περίοδο 1916-1923. Οι Τούρκοι με τη γενοκτονία των Ποντίων, τις λεηλασίες, τις πυρπολήσεις των χωριών, τους απαγχονισμούς και τους εκτοπισμούς που ακολούθησαν, κατάφεραν να αλλοιώσουν τον εθνολογικό χαρακτήρα των ελληνικών περιοχών.

Περισσότεροι από 400.000 ξεριζωμένοι έφθασαν με καραβάνια στα μεγάλα αστικά της Ελλάδος αφήνοντας πίσω τους έναν πολιτισμό 3 χιλιετιών, προγονικά εδάφη, εκκλησίες, τάφους και σχολεία. Άρχισαν έναν αγώνα επιβίωσης προσπαθώντας παράλληλα να διατηρήσουν τον ποντιακό πολιτισμό, την μουσική, τη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμά τους .

Επί δεκαετίες οι Πόντιοι αγωνίζονται για την αποκατάσταση της μνήμης των θυμάτων, με την αναγνώριση της γενοκτονίας από την Τουρκία. Η Βουλή των Ελλήνων αναγνώρισε τη γενοκτονία το 1994 και ψήφισε την ανακήρυξη της 19ης Μαΐου ως «Ημέρα Μνήμης για τη Γενοκτονία των Ελλήνων στο Μικρασιατικό Πόντο».

Η Γενοκτονία των Ποντίων είναι σελίδα μιας ευρύτερης ιστορίας που ιστορικοί αποκαλούν «χριστιανικό ολοκαύτωμα» ανέφερε ο ιστορικός Βλάσης Αγτζίδης, σε συνέντευξη που παραχώρησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ το 2015 και τον δημοσιογράφο Φάνη Γρηγοριάδη και την οποία αναδημοσιεύουμε από το αρχείο του ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Ημέρα μνήμης της Γενοκτονίας των Ποντίων. Τι οφείλουμε να θυμόμαστε σήμερα;

Θα πρέπει να ορίσουμε αρχικά σε τι αναφερόμαστε. Η Γενοκτονία των Ποντίων είναι μία σελίδα μιας μεγάλης, ευρύτερης, ιστορίας. Είναι κομμάτι της πολιτικής των Νεοτούρκων και του Κεμαλισμού να εξοντώσει τις χριστιανικές ομάδες, η οποία έχει διάφορες κατηγορίες. Η υπέρτατη κατηγορία είναι η γενοκτονία των χριστιανικών κοινοτήτων, όπως έχει οριστεί από το συνέδριο των Νεοτούρκων. Έχουν στοχοποιηθεί οι χριστιανικές κοινότητες, αυτό είναι το πρώτο και υπέρτατο πλαίσιο, αυτό που αποκαλούμε εμείς οι χριστιανοί ιστορικοί το «χριστιανικό ολοκαύτωμα». Μέσα εκεί, λοιπόν, υπάρχουν επιμέρους μορφές εξόντωσης των μειονοτήτων, για τους Έλληνες, τους Αρμένιους, τους Ασσυροχαλδαίους - Αραμαίους. Γίνονται γενοκτονίες και των τριών αυτών κοινοτήτων, στη δε περίπτωση των Ελλήνων υπάρχει και μια άλλη επιμέρους διάκριση, γενοκτονίες στον Πόντο, στην Ανατολική Θράκη, στην Ιωνία, στη Βιθυνία. Είναι δηλαδή πολύ ευρύ ιστορικό φαινόμενο. Είναι ο μετασχηματισμός μιας αυτοκρατορίας σε εθνικό κράτος. Και ο μηχανισμός του μετασχηματισμού είναι οι γενοκτονίες. Δηλαδή, αυτό πρέπει να γίνει συνείδηση.

Ο Βλάσης Αγτζίδης στην παρουσίαση του βιβλίου της Σάντο Χάλο για την «γιαγιά των Ποντίων», Θία Χάλο

Ποια είναι τα μεγέθη; Τα θύματα;

Το 1914 με την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου ξεκινούν και οι μεγάλες διώξεις κατά των χριστιανικών κοινοτήτων, με τη συγκάλυψη των Αυστρογερμανών που ήταν και οι σύμμαχοι των Νεότουρκων. Υπάρχουν περίπου 2.2000.000 Έλληνες στη Θράκη και στη Μικρασία, εννοούμε Πόντο, Βιθυνία, Καππαδοκία, κ.α. Στον Πόντο, ο πληθυσμός ανέρχεται στους 450.000 ανθρώπους. Αυτό που ξέρουμε είναι, ότι το 1928 καταγράφηκαν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα 1.250.000 άνθρωποι. Υπολογίζουμε ότι το συνολικό κόστος θυμάτων και αγνοουμένων είναι 700.000 - 800.000. Δεν έχουμε ακριβή στοιχεία, ποτέ δεν έγιναν λεπτομερειακές έρευνες την εποχή που θα μπορούσαν να γίνουν και τώρα προσπαθούμε, μέσα από τα λιγοστά στοιχεία που μας έχει κληροδοτήσει η Ιστορία, να αναπλάσουμε τα πραγματικά μεγέθη. Η γενοκτονία δεν έχει, όμως, σχέση με τον αριθμό των θυμάτων. Έχει ποιοτικά χαρακτηριστικά.

Ο πραγματικός αριθμός των θυμάτων δεν ξέρουμε ποιος είναι στον Πόντο, στη Θράκη, στη Σμύρνη ή στην Ιωνία.

Το μόνο που ξέρουμε είναι ότι ο συνολικός αριθμός των θυμάτων, σε όλη την οθωμανική αυτοκρατορία, είναι 700.000-800.000. Προσπαθούμε να υπολογίσουμε πόσοι εγκαταστάθηκαν στη Ρωσία, πόσοι μπορεί να έφυγαν στη διασπορά, Γαλλία, ακόμη και Λατινική Αμερική και να δούμε τον αριθμό των θυμάτων στην Ελλάδα που υπήρχε τη δεκαετία του 1920 και μια φοβερή θνησιμότητα των προσφύγων και να καταλήξουμε τελικά, ότι εκεί, στις πατρίδες τους, ο πραγματικός αριθμός των θυμάτων της γενοκτονίας κατά του συνολικού ελληνικού πληθυσμού της Ανατολής είναι περίπου 700.000 - 800.000 άτομα.

Ποιοι είναι υπαίτιοι; Έχει ευθύνες το τουρκικό κράτος;

Το τουρκικό κράτος, η Τουρκική Δημοκρατία, δημιουργείται το 1923, δηλαδή μετά το τέλος των γεγονότων. Τα γεγονότα και τις γενοκτονίες τις προκάλεσε ο ακραίος τουρκικός εθνικισμός, οι Νεότουρκοι στην αρχή και ο Κεμάλ στη συνέχεια. Η σχέση του τουρκικού κράτους με αυτούς που διέπραξαν τις γενοκτονίες μπορεί να μην είναι θεσμική, είναι όμως οργανική. Γιατί ουσιαστικά αυτοί δημιουργούν το τουρκικό κράτος.

Χιλιάδες άνθρωποι εκτοπίστηκαν από την πατρίδα

Σήμερα, με τον Ερντογάν και τους μουσουλμάνους στην κυβέρνηση της Τουρκίας, σαφώς υπάρχει πιο διαλλακτική αντιμετώπιση του θέματος αυτού, από ό,τι με τους παραδοσιακούς κοσμικούς, τους εθνικιστές, τους Κεμαλιστές δηλαδή. Υπάρχει μια πιο ευνοϊκή, θα λέγαμε, αντιμετώπιση. Βέβαια, για να είμαστε δίκαιοι, είναι γνωστά τα όρια που έχει το ίδιο το τουρκικό κράτος.

Ειδικά για τους Αρμένιους υπάρχει η εκκρεμότητα των αρμενικών περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν και οικειοποιήθηκε το τουρκικό κράτος και δόθηκαν μετά σε εκλεκτούς του καθεστώτος.

Αυτό δεν υπάρχει στην ελληνική περίπτωση, είτε στον Πόντο, είτε στη Σμύρνη, είτε στη Θράκη, καθώς με τη Συνθήκη της Αγκύρας, το 1930, η Ελλάδα και η Τουρκία συμφώνησαν να αλλάξουν πληθυσμούς και περιουσίες. Άρα, ο φυσικός «αντίδικος» των προσφύγων του '22, Ποντίων, Μικρασιατών, Ανατολικοθρακών είναι ουσιαστικά το ελληνικό Δημόσιο. Είναι αυτή η μεγάλη διαφορά.

Υπάρχει, ωστόσο, και μια άλλη άποψη -ορισμένων, μάλιστα, πανεπιστημιακών- που αμφισβητούν ότι διαπράχθηκε γενοκτονία ή ότι οι διωγμοί σε βάρος των Ελλήνων της Ανατολής έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά...

Αυτό είναι από τα πιο ενδιαφέροντα φαινόμενα στην ύπαρξη της σύγχρονης Ελλάδας, η ύπαρξη ενός εκτεταμένου ρεύματος αρνητών της γενοκτονίας. Η άρνηση της γενοκτονίας, αυτού που συνέβη δηλαδή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από τους Νεότουρκους και τους Κεμαλικούς, μετά το 1922, ήταν η βασική στρατηγική επιλογή του ελληνικού κράτους και των επίσημων ελλαδικών ελίτ. Η μνήμη των προσφύγων, εάν μπόρεσε να διασωθεί, διασώθηκε από τις ίδιες τις κοινότητες των προσφύγων και μόνο όταν έρχεται η μεταπολίτευση, μετά τη δικτατορία, ουσιαστικά αναδύεται η κοινωνία των πολιτών και μπορούν οι προσφυγικοί πληθυσμοί να διεκδικήσουν να ενσωματωθεί η δική τους ιδιαίτερη ιστορική μνήμη στο συλλογικό εθνικό αφήγημα. Κάτι που, μέχρι τότε, δεν είχε γίνει και ήταν κι απαγορευμένο. Στη δεκαετία του '90, λοιπόν, που έχουμε δύο ανακηρύξεις Ημερών Μνήμης, 19 Μαΐου για τον Πόντο, 14 Σεπτεμβρίου για το σύνολο της Μ. Ασίας, στην πραγματικότητα το ελληνικό πολιτικό σύστημα προσπαθεί, σε συμβολικό επίπεδο, να επιλύσει τις ιστορικές εκκρεμότητες που είχε με τον ελληνισμό της ανατολής με τους πρόσφυγες του 1922.

Όμως, αυτό που συμβαίνει είναι ότι μια μικρή ομάδα ιστορικών, αναθεωρητών -όπως θέλετε πέστε το- παραμένει προσκολλημένη στα παλιά μοντέλα, που ήταν εξαιρετικά τουρκοφιλικά, που παραγνώριζαν το γεγονός, ότι εκεί διαπράχθηκε γενοκτονία και ότι αυτός που τη διέπραξε δεν ήταν ούτε δημοκράτης, ούτε μεταρρυθμιστής, Νεότουρκοι και Μουσταφά Κεμάλ Πασά, αλλά αντιθέτως πρωτοναζιστικά ρεύματα που εντάσσονταν στην ιδεολογική κατηγορία των ολοκληρωτικών ακροδεξιών κινημάτων του μεσοπολέμου. Αυτή, λοιπόν, τη φοβερή διάκριση δεν την κάνουν λόγω πολιτικών και ιδεολογικών αγκυλώσεων.

Κι έχουν φτάσει στο ακρότατο σημείο της αμφισβήτησης της μνήμης των προσφύγων μέσα από την άρνηση του ότι πραγματοποιήθηκε γενοκτονία.

Έτσι, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα πολύ ενδιαφέρον μεν, τραγικό δε, δίλημμα και σύγκρουση μέσα στον ελλαδικό χώρο. Πράγματα που είναι διεθνώς πλέον καταχωρημένα ως γενοκτονία, π.χ. η γενοκτονία των Ελλήνων της Ανατολής (Πόντος, Ιωνία, Αν. Θράκη) έχει θεωρηθεί σαν μία από τις μεγάλες γενοκτονίες του 20ού αιώνα από τον καθ' ύλην αρμόδιο οργανισμό, το «Ινστιτούτο Μελέτης των Γενοκτονίων» (IAGS). Κι, όμως, στην Ελλάδα υπάρχει μια ερημιά απόλυτη στο θέμα αυτό. Δυστυχώς, μόνο οι προσφυγογενείς ιστορικοί σήμερα και βεβαίως κάποιοι λίγοι, φωτεινές εξαιρέσεις, του περίγυρου, προσεγγίζουν με τόλμη τα γεγονότα αυτά. Η πλειονότητα των Ελλήνων ιστορικών είναι αγνωστικιστές και ουδέτεροι.

Μπορεί να στοιχειοθετηθεί γενοκτονία με βάση τα υπάρχοντα στοιχεία;

Μα, φυσικά, είναι αυτονόητο. Οι αρνητές κάνουν μια... απατεωνιά, μπερδεύουν τον όρο «γενοκτονία». Η γενοκτονία είναι νομικός όρος, όρος του διεθνούς νομικού δικαίου, δεν είναι ένας όρος της καθομιλουμένης, όπως σφαγή, καταστροφή, εθνική εκκαθάριση, κ.λ.π. Είναι διεθνής νομικός όρος που ορίζεται με πολύ συγκεκριμένα κριτήρια, τα οποία όλα υπάρχουν στην περίπτωση της γενοκτονίας των Ελλήνων της Ανατολής. Είναι πραγματικά οδυνηρό, ότι στην Ελλάδα δεν έχει γίνει ένας δημόσιος διάλογος για όλα αυτά και ότι υπάρχει μια υπόγεια υπονόμευση της μνήμης των προσφύγων του '22.

Οι αρνητές, η μικρή ομάδα των συνειδητών αρνητών, εξαρχής έχουν αποφασίσει και προσπαθούν να βρουν επιχειρήματα να στηρίξουν την άποψή τους.

Ουσιαστικά έχουν μια αντίληψη λατρευτική προς τον τουρκικό εθνικισμό, όσο κι εάν ακούγεται παράξενο. Είναι μια τουρκοφιλική, σε σχέση με τον εθνικισμό πάντα, αντίληψη, η οποία ανατρέπεται πρωτίστως από ποιους λέτε; Από τους Τούρκους ιστορικούς... Αυτή τη στιγμή, οι κύριοι σύμμαχοι οι δικοί μας στον ερευνητικό και ακαδημαϊκό χώρο για τη μελέτη των γενοκτονιών είναι μια νέα ιστοριογραφική σχολή στην Τουρκία, Τούρκων αριστερών ιστορικών, οι οποίοι δεν έχουν κανένα ταμπού, μελετούν τα οθωμανικά και τουρκικά αρχεία και με εκπληκτικά διδακτορικά αποκαλύπτουν το τρομερό έγκλημα που έκανε ο τουρκικός εθνικισμός σε βάρος των χριστιανικών κοινοτήτων.

Η Βουλή των Ελλήνων όρισε ώς «Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου» τη 19η Μαΐου...

Εάν αναγνωρίστηκε από τη Βουλή των Ελλήνων ήταν γιατί οι πρόσφυγες και οι βουλευτές τους επέβαλαν αυτή τη διαδικασία αναγνώρισης. Όμως, ποτέ δεν είχαμε μια διαδικασία γνώσης και αξιοποίησης του παρελθόντος

Το ελληνικό κράτος και οι μηχανισμοί του ήταν πάντα αντίθετοι σε όλο αυτό, θεωρώντας ότι διαταράσσει την κανονικότητα των ελληνοτουρκικών σχέσεων...

Αν ο προσφυγικός χώρος ήθελε να προχωρήσει αυτή η διαδικασία θα έπρεπε να οργανωθεί καλύτερα, να αναπτύξει τους δικούς του ιστορικούς και να ακολουθήσει τον δρόμο των Αρμενίων, που εάν κατάφεραν να κατοχυρώσουν την ιστορική τους εμπειρία στη διεθνή αντίληψη περί ιστορίας του 20ού αιώνα, δεν το έκαναν επειδή είχαν ένα κράτος από πίσω τους, το έκαναν επειδή ήταν αποφασισμένοι και συνειδητοποιημένοι.

Αναδημοσίευση από το ΑΠΕ-ΜΠΕ